Eski Uygurca Şahsi Mektupları Belirlemede Ölçütler ve Sınıflandırma Sorunu

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 2, 523 - 538, 30.12.2022

Hüsnü Çağdaş Arslan

Öz

XIII-XIV. yüzyıl Uygurlarından kalan ve Turfan ile çevresinde keşfedilmiş Eski Uygurca tarihî belgeler arasında birçoğu Budist, bir kısmı Manihaist ve az sayıda Hristiyan Uygurlara ait pek çok şahsi (özel) mektup vardır. Bu mektupların az bir kısmı XX. yüzyılda Çin’de, Kansu Koridoru’ndaki Kara-hoto kalıntılarında, büyük bir bölümü ise Turfan vahasında veya Dunhuang’da ünlü Bin Buda (Mogao) Mağaraları’nda gün yüzüne çıkarılmıştır. Osman Fikri Sertkaya, o zamana kadar yaptığı envanter çalışmasına dayanarak 2012’de yayımladığı makalesinde 110 adet Uygurca mektup belirlediğini, kendi listesine dâhil etmediği Takao Moriyasu’nun çalışmalarında listelenen 40 mektubun da eklenmesiyle Eski Uygurca mektupların toplam sayısının 150 olduğunu söylemektedir. Bu mektupların Alman, Japon, Rus, Fransız, İngiliz, Türk vb. değişik uluslardan bilim adamları tarafından farklı zamanlarda yayımlandığı bilinse de konuyla ilgili en kapsamlı çalışma, 2019’da Japon tarihçi ve Türkolog Takao Moriyasu’nun, Turnhout’ta Brepols Publishers tarafından Berliner Turfantexte serisinin XLVI. (46.) cildi olarak - Doğu İpek Yolu’ndan Eski Uygur Mektuplarının Derlemi olarak Türkçeye çevirebileceğimiz - Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road (= COUL) başlığıyla yayımlanan kitabıdır. Bu kitapta, 209 tane Eski Uygurca mektup fragmanının paleografik açıklamaları, transkripsiyonları, İngilizce çevirileri ve yazarın yorumları sunulmuştur. COUL’da mektuplar beş ana grupta değerlendirilmiş, aynı zamanda 7 tane mektup zarfı ve bunların üzerindeki metinler incelenmiştir. Bu yazıda, öncelikle Eski Uygur mektuplarının belirlenmesinde karşılaşılan zorluklara ve mektupların tespitinde göz önünde bulundurulan temel ölçütlere değinilecektir. Ardından Osman Fikri Sertkaya ile Takao Moriyasu’nun bazı sözlerden / söz kalıplarından / açılış ve bitiş formellerinden yola çıkarak oluşturdukları, mektupların sistematik bir yapı hâlinde formüllerle gösterilebilen kompozisyonlarına göre düzenlenmiş tasnifleri karşılaştırılacak ve hem benzer hem de farklı yönler belirlenmeye çalışılacaktır. Böylelikle Uygur mektuplarının sınıflandırılmasında temel ölçütleri oluşturan açılış ve bitiş kalıplarının sistematik bir şekilde ele alınıp belirlenmesinin ve formüllerle gösterilmesinin, henüz tanımlanmamış belgelerin sınıflandırılmasında ne gibi yararlarının olabileceği ifade edilecektir. Aynı zamanda, Eski Uygurca şahsi (özel) mektupların belirlenmelerinde ve sınıflandırılmalarında kolaylık sağlayabileceği varsayılan yeni bir öneride bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İpek Yolu, Turfan, Eski Uygurca, Şahsi Mektuplar

Teşekkür

Kasım 2019’da birçok kaynağı bana ulaştıran Bonn Üniversitesinden Değerli Meslektaşım ve Dostum Attila Mátéffy’ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

Criteria and Classification Problem in Identifying Old Uighur Personal Letters

Öz

Among the Old Uighur historical documents discovered in Turfan and its surroundings from the 13th and 14th centuries, Uighurs are many personal (private) letters belonging to Uighurs, mostly Buddhists, some Manichaeans, and a small number of Christians. A few of these letters were unearthed in 20th century China at the Kara-hoto ruins in the Kansu Corridor, and the majority in the Turfan oasis or the famous Thousand Buddha (Mogao) Caves in Dunhuang. Osman Fikri Sertkaya says that he identified 110 Uighur letters in his article published in 2012 based on the inventory work he had done until then, adding the 40 letters listed in Takao Moriyasu’s works, which he did not include in his list, making the total number of Old Uighur letters 150. Although it is known that these letters were published at different times by scientists from different nations such as Germany, Japan, Russia, France, the UK, Turkey, etc., the most comprehensive study on the subject was published in Turnout by Brepols Publishers in Berliner Turfantexte in 2019. It is the book published as the 46th volume of the series with the title Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road (= COUL) written by the Japanese historian and Turcologist Takao Moriyasu. In this book, paleographic descriptions, transcriptions, English translations, and the author's comments on 209 Old Uighur letter fragments are presented. In COUL, letters were evaluated in five main groups, and at the same time, 7 envelopes and the texts on them were examined. In this article, first of all, the difficulties encountered in the identification of Old Uighur letters and the basic criteria are taken into account in the determination of the letters will be discussed. Then, the classifications of the letters arranged according to the compositions that can be represented by formulas in a systematic structure, which Osman Fikri Sertkaya and Takao Moriyasu created based on some words, phrases, opening and ending formals, will be compared and both similar and different aspects will be tried to be determined. Thus, it will be stated what kind of benefits the opening and ending patterns, which constitute the basic criteria in the classification of Uighur letters, can be systematically handled, determined, and demonstrated with formulas in the classification of documents that have yet to be defined. Simultaneously, a new proposal will be made to facilitate the identification and classification of Old Uighur personal (private) letters.

Anahtar Kelimeler

Silk Road, Turfan, Old Uighur, Personal Letters

Kaynakça

• Arslan, Hüsnü Çağdaş. Eski Uygur Mektuplarının İncelenmesi ve Söz Varlığının Hakasça ile Karşılaştırılması. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2021.
• Arslan, Hüsnü Çağdaş. “Some Thoughts on the Old Uighur Document U 5933 (Contributions to Moriyasu 2019).” Túrkologia, 2022, 1 (109): 9-19.
• Demir, Nurettin ve Emine Yılmaz. “Uygur Edebiyatı (VIII-XIV. Yüzyıl): Nesir.” Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, (2006): 154-176.
• Golden, Peter. Türk Halkları Tarihine Giriş. (Çev.) Osman Karatay. Ankara: KaraM, 2002. Hamilton, James Russell. Manuscrits ouigours dıı lXe-Xe siécle de Touen-houang, I-II, Paris 1986.
• Moriyasu, Takao. “An Uighur Buddhist’s Letter of the Yuan Dynasty from the Tun-huang-Supplement to Uigurica from Tun- Huang.” Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko, 40 (1982): 1-18 (Japonca).
• Moriyasu, Takao. “Gendai Uiguru Bukkyôto no ichi shokan-Tunkô shutsudo Uiguru-go bunken hoi.” [An Uighur Buddhist’s Letter of the Yuan Dynasty from the Tun-huang-Supplement to My Previous work “Uigurica from Tun-Huang.”] Nairiku Ajia / Nishi Ajia no shokai to bunko [Society and Culture of Inner Asia and the Muslim World], Tokyo, (1983): 209-231.
• Moriyasu, Takao. “Epistolary Formulae of the Old Uighur Letters from Central Asia.” Japanese Studies in the History of Pre-Islamic Central Asia, Acta Asiatica. Bulletin of the Institute of Eastern Culture, Tokyo, 94 (2008): 127-153.
• Moriyasu, Takao. “Epistolary Formulae of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road (Part 1).” Memoirs of the Graduate Scholl of Letters Osaka University, Osaka, 51/3 (2011): 1-31 (Japonca), 32-86 (İngilizce).
• Moriyasu, Takao. “Epistolary Formulae of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road (Part 2).” Memoirs of the Graduate Scholl of Letters Osaka University, Osaka, 52 (2012): 1-98.
• Moriyasu, Takao. Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road. Berliner Turfantexte XLVI. Turnhout: Brepols Publishers, 2019.
• Ölmez, Mehmet. Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. (1. Baskı). İstanbul: Kesit, 2017.
• Raschmann, Simone-Christiane. Alttürkische Handschriften Teil 13, Dokumente Teil I. Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland. Band XIII, 21, Stuttgart, 2007.
• Raschmann, Simone-Christiane. Alttürkische Handschriften Teil 14, Dokumente Teil 2. Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland. Band XIII, 22, Stuttgart, 2009.
• Sertkaya, Ayşegül. “Uigurische Sprachdenkmӓler’den Beş Mektup.” TDAY-Belleten, 1996, Ankara, (1999): 237-264.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Eski Uygur Türklerinden Hukuk Belgeleri Örnekleri.” Türklerde İnsanî Değerler ve İnsan Hakları, Başlangıcından Osmanlı Dönemine Kadar, İstanbul, (1993): 131-148.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Zu den Namen türkischer Christen in verlorengegangenen uigurischen Urkunden (II. Dünya Savaşı esnasında asılları Berlin’den kaybolan Uygur belgelerinde geçen Hristiyan Türklerin isimleri üzerine).” The 53rd Permanent International Altaistic Conference, 25-30 Temmuz 2010, St. Petersburg, Institute of Oriental Manuscripts, Russian Academy of Sciences, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, (2013): 384-395.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Eski Uygur Mektupları Üzerine.” İÜ Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2011, 44 (2012): 209-228.
• Tekin, Talat. “İpek Yolu’ndan Bin Yıllık Mektuplar.” Makaleler II Tarihî Türk Yazı Dilleri, (Haz.) Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Ankara: Öncü Kitap, (2004a): 289-299.
• Tekin, Talat. “[Tanıtma] Manuscripts ouïgours du IXe-Xe siecle de Touen-houang.” Makaleler II Tarihî Türk Yazı Dilleri, (Haz.) Emine Yılmaz ve Nurettin Demir. Ankara: Öncü Kitap, (2004b): 300-307.
• Tezcan, Semih ve Peter Zieme. “Uigurische Brieffragmente.” Studia Turcica, Budapest, (1971): 451-460.
• Tezcan, Semih. “En Eski Türk Dili ve Yazını.” Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ayrıbasım, Ankara: TTK Basımevi, (1978): 271-323.
• Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in der Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung. Berlin. Erişim 30 Ocak 2022. http:// turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u_index.htm.
• Uçar, Erdem. “MORIYASU, T. Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road, Berliner Turfantexte XLVI, Brepols Publishers, Turnhout (Belgium), 2019, 304 pp.+Plate XVII, ISBN: 978-2-503-58708-0.” Journal of Old Turkic Studies, 4 (2) , (2020): 778-782.
• Wilkens, Jens. Alttürkische Handschriften Teil 8, Manichaisch- türkische Texte der Berliner Turfansammlung. Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland. Band XIII, 16. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2000.
• Yoshida, Yutaka ve Takao Moriyasu. (2000). “Bezekuriku shutsudo Sogudo-go Uiguru-go Mani-kyôto tegami- bun = Manichaean Sogdian and Uighur letters recently unearthed in Bezeklik, Turfan.” Studies on the Inner Asian Language, XV, (2000): 135-178.
• Zieme, Peter. Berliner Turfantexte V, Manichäisch-türkische Texte -Texte, Übersetzung, Anmerkungen. Berlin: Akademie-Verlag, 1975.
• Zieme, Peter. “An Uigur Monasterial Letter from Toyoq.” Studies on the Inner Asian Languages, X, (1995): 1-7.