Züleyhâ’nın Kimliği: Mesnevilerden Hareketle Züleyhâ Hakkındaki Anlatıların Kökeni Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 1, 297 - 318, 28.07.2023

Ozan Kolbaş

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1272346

Öz

Yûsuf ile Züleyhâ mesnevileri üzerine şimdiye kadar pek çok çalışma yapılmasına rağmen bu mesnevinin ana kahramanlarından Züleyhâ’nın kimliği ve başından geçen olayların kökeni hakkında henüz ayrıntılı bir çalışma yoktur. Kutsal kitaplarda Züleyhâ hakkında çok az bilgiye yer verilmiş olmakla birlikte hikâyesi mesnevilerde çeşitli motiflerle ve olaylarla genişletilerek anlatılmıştır. Bu makalede bu anlatı genişlemesinin muhtemel kökeni ele alınacak ve Züleyhâ’nın mesnevilerdeki kimliğine katkı sağladığı düşünülen Yahudi anlatılarına dayalı Asenat efsanesiyle bağlantısına yer verilecektir. Her iki kadın kahraman hakkındaki efsanelere dayalı bilgiler aktarıldıktan sonra ortak noktaları incelenecek ve mesnevilerdeki anlatı genişlemesinin kaynağı değerlendirilecektir. Bu değerlendirme sonucunda, Yûsuf ile Züleyhâ mesnevilerinin bir yönüyle Kur’ân-ı Kerîm’e dayandığına; ancak Müslüman yazarlar tarafından, Yahudi anlatılarının etkisiyle kaleme aldıkları peygamberler tarihine dair eserlerin, mesnevilerdeki hikâyeye etki ettiğine ve motiflerin bu eserlerden mesnevilere geçtiğine değinilecektir. Yahudi anlatıları içerisinde yer alan ve milattan sonra beşinci yüzyılda yaygınlık kazandığı bilinen Asenat efsanesi ise mesnevilerdeki ilgili motiflerin ve anlatı genişlemesinin muhtemelen en temel sebebidir.

Anahtar Kelimeler

Züleyhâ, Asenat, Yûsuf, Mesnevi, Efsane

Zulaykha’s Identity: On the Origin of Narratives About Zulaykha Based on Mathnawis

Öz

Many studies are found on the text and textual interpretation of the mathnawis of Yusuf and Zulaykha; however no detailed study has yet to occur on the identity of Zulaykha, one of the main protagonists of this mathnawi, or on the origin of the events that happened to her. The holy books do not mention Zulaykha by name and provide very little information about her. However, the mathnawis expand her story with various motifs and events. This article explores the possible origins of this narrative expansion and its connection to the legend of Asenath based on Jewish narratives, which is thought to have contributed to Zulaykha’s identity in the mathnawi. After presenting the legendary information about both heroines, the study analyzes their commonalities and evaluates the source of narrative diversification in the mathnawis. As a result of this evaluation, the Yusuf and Zulaykha mathnawis are said to be based on the Noble Qur’an in one aspect. However, the works on the history of prophets as written by Muslim authors under the influence of Jewish narratives also influenced the story in the mathnawis and the motifs passed from these works to the mathnawis. The legend of Asenath, a Jewish narrative known to have become widespread in the 5th century A.D., is probably the main reason for the related motifs and narrative expansion in the mathnawis.

Anahtar Kelimeler

Zulaykha, Asenath, Joseph, Mathnawis, Legends

Kaynakça

• Ahmed Cevdet. Kısas-ı Enbiya. 1. cilt. Hazırlayan Mahir İz. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985. google scholar
• Akdağ, Soner. “Klâsik Türk Edebiyatı’nda Adına Mesnevîler Yazılan Kadın: ‘Züleyhâ’”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 40, (2009): 59-74. google scholar
• Aktaş, Hasan. Abdurrahman Gubârî, Yûsuf u Züleyhâ (İnceleme - Metin). Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006. google scholar
• Aptowitzer, V. “Asenath, The Wife of Joseph a Haggadic Literary-Historical Study”. Hebrew Union College Annual. 1, (1924): 239-306. google scholar
• Brooks, E. W. Joseph and Asenath - The Confession and Prayer of Asenath Daughter of Pentephres the Priest. London: Society for Promoting Christian Knowledge, New York, The Macmillan Co., 1918. google scholar
• Cin, Ali. Ali, Kıssa-i Yûsuf (H. 630/M.1233) (İnceleme - Metin - Dizin). Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004. google scholar
• Çavuşoğlu, Mehmed. Yahyâ Bey, Yûsuf ve Zelîhâ (Tenkidli Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979. google scholar
• Çiftoğlu, Arzu. Muhammed b. Muhammed Altıparmak’ın Mensur Yusuf ve Zeliha’sı (Transkripsiyonlu Metin -İnceleme - Sözlük). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2006. google scholar
• Dilçin, Cem. Adlar Sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014. google scholar
• Dilçin, Dehri. Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1946. google scholar
• Dolu, Hâlide C. Menşeinden Beri Yusuf Hikayesi ve Türk Edebiyatındaki Versiyonları. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1953. google scholar
• Furat, Ahmet Suphi. “Yûsuf.” İslâm Ansiklopedisi. 13:441-443. Eskişehir: Milli Eğitim Basımevi, 1986. google scholar
• Ginzberg, Louis. The Legends of the Jews. Translated from the German Manuscript by Henrietta Szold. Vol. II, Philadelphia: The Jewish Publication Society of America, 1946. google scholar
• Goldman, Shalom. The Wiles of Women / The Wiles of Men (Joseph and Potiphar’s Wife in Ancient Near Eastern, Jewish, and Islamic Folklore). Albany: State University of New York Press, 1995. google scholar
• Gökcan-Türkdoğan, Melike. Klasik Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyha Mesnevileri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2011. google scholar
• Graves, Robert ve Raphael Patai. İbrani Mitleri, Tekvin-Yaratılış Kitabı. Çeviren Uğur Akpur. İstanbul: Say Yayınları, 2013. google scholar
• Halıcı, Mete. Türk Edebiyatındaki Yusuf u Züleyha Mesnevilerinde Anlatılan Konuların Kaynakları. Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013. google scholar
• Hirsch, Emil G. and J. F. McLaughlin. “Potiphar or Poti-Pherah.” The Jewish Encyclopedia. X:147. Funk and Wagnalls, 1907. google scholar
• İbn Cerîr et-Taberî. Târihu’t-Taberî (Taberî Tarihi). 1. cilt. Çeviren Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018. google scholar
• Jacobs, Joseph and W. Max Muller. “Heliopolis (On).” The Jewish Encyclopedia. VI: 335. Funk and Wagnalls, 1907. google scholar
• Jastrow, Morris, Jr., and Gerson B. Levi, Marcus Jastrow, Kaufmann Kohler. “Asenath, Biblical Data and In Rabbinical Literature.” The Jewish Encyclopedia. II: 172. Funk and Wagnalls, 1907. google scholar
• Karahan, Leylâ. Erzurumlu Mustafa Darîr, Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ). Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985. google scholar
• Karakaya, Burcu. Garîb’in Yûsuf u Züleyhâ’sı (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012. google scholar
• Kitabı Mukaddes (Eski ve Yeni Ahit - Tevrat, Zebur (Mezmurlar) ve İncil). Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul: Ohan Matbaacılık, 2010. google scholar
• Kohler, Kaufmann. “Asenath (in Greek ‘AoeveÖ), Life and Confession or Prayer of”’. The Jewish Encyclopedia. google scholar
• II: 172-176. Funk and Wagnalls, 1907. google scholar
• Kolbaş, Ozan. “Züleyhâ’nın Sarayı: Yûsuf ile Züleyhâ Mesnevilerindeki Yedi Odalı Sarayın Kökeni Üzerine.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 28, (2022): 353-391. google scholar
• Köktekin, Kâzım. Süle Fakih’in Yusuf ve Zelihası (İnceleme - Metin - Dizin). 1. cilt. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995. google scholar
• Nureddin Abdurrahman İbni Ahmed-i Câmî. Beşinci Taht: Yûsuf ve Züleyhâ. Çeviren Ali Nihat Tarlan. Hazırlayan Günay Kut. Sources of Oriental Languages and Literatures 55, Cambridge, Massachusetts: Harvard University, 2003. google scholar
• Öztürk, Zehra. Hamdu'llâh Hamdî’s Metnevî Yûsuf ve Zelîha. 2. cilt. Sources of Oriental Languages and Literatures 49, Cambridge, Massachusetts: Harvard University, 2001. google scholar
• Öztürk, Zehra. “Züleyhâ”. İslâm Ansiklopedisi. 44: 552-553. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013. google scholar
• Sa’adya Gaon. Tefsîru’t-Tevrât Bi’l-‘Arabiyye [Tevrat (Tora) Tefsiri]. 1. cilt. Hazırlayan Nuh Arslantaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018. google scholar
• Schimmel, Annemaire. Halifenin Rüyaları İslamda Rüya ve Rüya Tabiri. Çeviren Tûba Erkmen. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005. google scholar
• Settârî, Celâl. Züleyhâ’nın Aşk Derdi - Hz. Yûsuf Kıssası. Çeviren Mehmet Kanar. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010. google scholar
• West, S. “Joseph and Asenath: A Neglected Greek Romance.” The Classical Quarterly. New Series, 24/1, (May 1974): 70-81. google scholar
• Yâhakkî, Muhammed Cafer-i. Ferheng-i Esâtîr ve Dâsitân-ı Vârehâ Der Edebiyyât-ı Fârisî. Çâp-ı Çehârom. Ferheng-i Mu‘âsır, 1391. google scholar
• Yazar, Sadık. “Yeni Bir Nüshayla Değişen Fotoğraf: Yûsuf-ı Meddâh’ın (ö. XIV. yy) Kıssa-i Yûsuf’u ya da Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf Adlı Bir Mesnevi Yazmış mıdır?”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 21, (2018): 681-719. google scholar
• Zemahşerî. El-Keşşâf ‘An Hakâ’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’--Ekâvllfî Vucûhi ’t-Te’vîl, Keşşâf Tefsiri (Metin - Çeviri). 3. cilt. Çeviren Muhammed Coşkun, Adil Bebek, Abdulaziz Hatip, Murat Sülün, Editör Murat Sülün. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017. google scholar