Ahmet Rıza Bey's Early Ideas (1892-1895)

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 423 - 444, 28.06.2024

Ömer Avcı

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1294476

Öz

Ahmet Rıza Bey was an intellect and activist who guided Turkish modernization history through his ideas and political activities. His family also had significant roles in the high bureaucracy of the state. Ahmet Rıza Bey’s worldview was shaped by the modern philosophical movement of positivism, with the mottos of order and progress being key concepts in his ideas. The purpose of this article is to shed light on the intellectual background of Ahmet Rıza Bey’s early writings known as the Birinci Lâyiha [First Memorandum], Dil Akademisi Lâyihası [Language Academy Memorandum], and Mektub [Letter]. In this sense, no comparisons have yet been made between Ahmet Rıza Bey’s reports and those written by the Ottoman statesmen and intellectuals of the period. This article emphasizes the secular contexts of the topics Ahmet Rıza Bey addressed through a textual content analysis and literature review. These texts are unique examples in terms of being confined to the positivist doctrine in their ideological orientation. These texts were also conditioned to explain the rationale and method of an effort focused on saving the empire through education. His writings emphasized how reforms should be implemented gradually and within historical continuity by highlighting the importance of political and social stability. In this respect, he aimed to give public identities to the concepts symbolized as science, work, order, progress, morality, and education that shaped Turkish modernization history. Ahmet Rıza Bey’s early writings saw the concept of order as the focal point of reform proposals, with the concept of progress being a variable dependent on the concept of order. Therefore, Ahmet Rıza Bey had favored the continuation of the Ottoman monarchy over a radical regime change. He grounded his understanding of change not so much on the political level but on the establishment of a holistic and solidarity-based collective consciousness.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Rıza, Positivism, Order, Progress, Modernization, Report, Education

Ahmet Rıza Bey’in Erken Dönem Fikirleri (1892-1895)

Öz

Ahmet Rıza Bey (1858-1930), fikirleri ve siyasal faaliyetleriyle Türk modernleşme tarihine yön veren bir düşünce ve eylem adamıdır. Kendisi, devletin yüksek bürokrasisinde önemli görevler üstlenmiş bir ailenin üyesidir. Dünya görüşünün şekillenmesinde modern bir düşünce akımı olan “pozitivizm” belirleyici rol oynamıştır. Pozitivizmin “düzen ve ilerleme” sloganı, onun fikirlerinin anahtar kavramlarıdır. Bu makale, Ahmet Rıza Bey’in Birinci Lâyiha, Dil Akademisi Lâyihası ve Mektûb adıyla bilinen erken dönem yazılarının entelektüel arka planına ışık tutmayı amaçlamaktadır. Bu anlamda, Ahmet Rıza Bey’in lâyihaları ile dönemin Osmanlı devlet adamları ve aydınları tarafından kaleme alınan lâyihalar arasında karşılaştırma yapılmamıştır. Metinsel içerik çözümleme ve literatür tarama yöntemiyle, Ahmet Rıza Bey’in değindiği konuların seküler bağlamları vurgulanmıştır. Bu metinler, ideolojik yönelimi itibarıyla pozitivist öğreti ile sınırlandırılmış olması bakımından özgün örneklerdendir. Söz konusu metinler, imparatorluğu eğitim yoluyla kurtarmaya odaklanmış bir çabanın gerekçesi ve yöntemini anlatmaya koşullanmıştır. Bu yazılarda, reformların tarihsel süreklilik içinde ve tedricî olarak hayata geçirilmesi gerektiği hususu; siyasal ve toplumsal istikrar olgusuna verilen önem üzerinden vurgulanmıştır. Bu bakımdan Ahmet Rıza Bey, Türk modernleşme tarihine yön veren “bilim, çalışma, düzen, ilerleme, ahlak ve eğitim” gibi sembolleşmiş kavramlara kamusallık kazandırmayı hedeflemiştir. Ahmet Rıza Bey’in erken dönem metinlerinde “düzen” reform tasarılarının odak kavramıdır. “İlerleme” ise “düzen” kavramının bağımlı bir değişkenidir. Bundan dolayı Ahmet Rıza Bey, radikal bir rejim değişikliğinden ziyade Osmanlı monarşisinin devamından yana olmuştur. Değişim anlayışını, siyasal düzlemden çok bütünsel ve dayanışmacı bir kolektif bilincin oluşturulması özelinde temellendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Rıza, Pozitivizm, Düzen, İlerleme, Modernleşme, Lâyiha, Eğitim

Teşekkür

Bu makale, yazar tarafından 2023 yılında hazırlanan doktora tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidadiye Kalemi (MF. İBT) 28/12/2. google scholar
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE) 9/38. google scholar
• İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) google scholar
• Ahmet Rıza Bey Evrakı ZE / 2504. google scholar
• Ahmet Rıza. Vazîfe ve Mes’ûliyet: Mukaddime, Padişah, Şehzadeler. Kahire: 1320. google scholar
• Ahmet Rıza. Vazîfe ve Mes’ûliyet: İkinci Cüz, Asker. Kahire: 1323. google scholar
• Ahmet Rıza. Vazîfe ve Mes’ûliyet: Üçüncü Cüz, Kadın. Kahire: 1323. google scholar
• Ahmet Rıza Bey. Batı’nın Doğu Politikasının Ahlaken İflası. Çeviren Ziyad Ebüzziya. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1982. google scholar
• Ahmet Rıza Bey. Vatanın Hâline ve Ma‘ârif-i Umûmiyenin Islâhına Dâ’ir Sultân Abdülhamid Hân-ı Sânî Hazretlerine Takdîm Kılınan Altı Lâyihadan Birinci Lâyiha. Londra: Impremerie Internationale, 1312 (1895). google scholar
• Ahmet Rıza Bey. Vatanın Hâline ve Ma‘ârif-i Umûmiyenin Islâhına Dâ’ir Sultân Abdülhamid Hân-ı Sânî Hazretlerine Takdîm Kılınan Lâyihalar Hakkında Makâm-ı Sadârete Gönderilen Mektûb. Geneve: 1313 (1895). google scholar
• Akçura, Yusuf. Üç Tarz-ı Siyaset. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2022. google scholar
• Akşin, Sina. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Ankara: İmge Kitabevi, 2017. google scholar
• Ata, Meltem Begüm Saatçi. Ahmet Rıza Bey’in Kamunun Eğitimi Üzerine Görüş ve Faaliyetleri. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2018. google scholar
• Comte, Auguste. A General View Of Positivism. London: Cambridge University Press, 2009. google scholar
• Davison, Roderich H. Reform in The Ottoman Empire 1856-1876. New Jersey: Princeton University Press, 1963. google scholar
• Eisenstadt, Shumel Noah. Modernization: Protest and Change. New Jersey: Prentice Hall, 1996. google scholar
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. 1 cilt. İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1941. google scholar
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. 2 cilt. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. google scholar
• Fuad. “La Constitution Ottomane”, Mechveret, 15 Mars, 1896. google scholar
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981. google scholar
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Örgüt OlarakOsmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkklük 1889-1902. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985. google scholar
• Hanioğlu, M. Şükrü. The Young Turks in Opposition. New York Oxford: Oxford University Press, 1995. google scholar
• Kabakçı, Enes. Sauver I’Empire, Modernisation, positivisme et formation de la culture politique des Jeunes-Turcs (1895-1908). Doktora tezi, Universite Paris I Pantheon-Sorbone, 2006. google scholar
• Kabakçı, Enes. Sosyolojiyi Kurmak. İstanbul: Vadi Yayınevi, 2020. google scholar
• Kaynar, Erdal. L’heroısme de la vie moderne: AhmedRiza, 1858-1930 en son temps, Louvain : Peeters, 2021. google scholar
• Kuran, Ahmed Bedevi. İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Tan Matbaası, 1945. google scholar
• Kushner, David. The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908. London: Frank Cass and Company Limited, 1977. google scholar
• Le Bon, Gustave. Kitleler Psikolojisi. Çeviren Fatıma Zehra Bayrak. İstanbul: Hayat Yayınları, 2020. google scholar
• Levend, Agâh Sırrı. Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara: Dil Derneği Yayınları, 2010. google scholar
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çeviren Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Malkoç, Eminalp. Ebü’l-Ahrâr Ahmet Rıza Bey: Bir Pozitivistin Hayatı, Yazışmaları ve Düşünce Dünyası. İstanbul: Der Yayınları, 2017. google scholar
• Mannheim Karl. İdeoloji ve Ütopya. Çeviren Mehmet Okyavuz. Ankara: Epos Yayınları, 2002. google scholar
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004. google scholar
• Mardin, Şerif. İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018. google scholar
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020. google scholar
• Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004. google scholar
• Megill, Allan. Aşırılığın Peygamberleri. Çeviren Tuncay Birkan. İstanbul: Metis Yayınları, 2021. google scholar
• Mehmed Murad. Mücahede-i Milliye. Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 1324 (1908). google scholar
• Mill, John Stuart. Auguste Comte and Positivism. İstanbul: Karbon Kitaplar, 2020. google scholar
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2008. google scholar
• Said, Edward. Hümanizma ve Demokrasi Eleştirisi. Çeviren Osman Akınhay, İstanbul: Agora Kitaplığı, 2005. google scholar