The Settlement of Akbauyr: Iron Age Metallurgic Center in Southwestern Altai

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 2, 659 - 684, 13.01.2025

Mehmet Kutlu , Leila Kutlu

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1520753

Öz

The Altai region is a significant territory in the history of Early or Proto-Turkic metallurgy. Understanding the origins of iron production in the Altai and identifying production centers are key challenges in reconstructing the region’s metallurgical history. Since 2019, the East Kazakhstan Archaeological Expedition, ed by Prof. Dr. Zainolla Samashev, has been excavating the Akbauyr archaeological complex, located in the western foothills of the Altai Mountains. This site lies between the villages of Sagyr and Besterek in the Ulan district of East Kazakhstan Province, on the western slopes of the Korzhynbay Mountains. The excavation aims to explore early metallurgical practices and mining activities in the region. Fieldwork has revealed that Akbauyr functioned as both a production center, with workshops for mineral extraction and processing, and a large settlement divided into eight distinct neighborhoods. These areas supported animal husbandry, agriculture, and craft production, including ceramic kilns and metallurgical workshops. Notable finds include stone tools such as agricultural hoes, mining pickaxes, and shovels, as well as crucibles and molds for mineral processing and casting. Approximately 99% of the ceramic finds at Akbauyr date to the early Iron Age, with about 1% from the late Bronze Age. Based on these findings, the settlement is dated to the early Iron Age, around the 10th–8th centuries BC. Elemental analysis of slag samples, conducted using Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry (ICP-MS), has confirmed Akbauyr as the oldest identified iron production center in the Altai region. This article presents the preliminary results of excavations conducted between 2019 and 2023 and highlights their significance for understanding the Early or Proto-Turkic history of metallurgy.

Anahtar Kelimeler

Altai, early Iron Age, History of Metallurgy, Settlement Archeology, East Kazakhstan

Proje Numarası

YOBUBAP SHD-2024-1314

Güneybatı Altaylarda Demir Çağı Madencilik Merkezi Akbauır Yerleşimi

Öz

Erken Devir Türk Madencilik Tarihi açısından en önemli yerlerin başında Altaylar gelmektedir. Altaylarda demir üretiminin başlangıcı ve bu faaliyetlerin yürütüldüğü üretim merkezlerinin tespiti meselesi bölge tarihinin en önemli sorunlardan biridir. Söz konusu demircilik ve madencilik faaliyetlerinin bilimsel olarak araştırmasına yönelik Altayların güney batı eteklerinde Akbauır’da Prof. Dr. Zainolla Samashev başkanlığındaki bir arkeoloji ekibince 2019 yılından itibaren kazı çalışmaları yürütülmektedir. Akbauır, Kazakistan Cumhuriyeti’nin Doğu Kazakistan Vilayeti Ulan ilçesi sınırları içindeki Sagyr ve Besterek köyleri arasında ve Korcınbay Dağı’nın batı eteklerinde konumlanmaktadır. Kazı çalışmaları sonucunda Akbauır’ın sadece maden çıkarma ve işleme atölyelerine sahip bir üretim merkezi olmasının ötesinde hayvancılık ve tarımsal üretim yapılan, seramik fırınları ile üretim atölyelerini içinde barındıran 8 farklı lokasyonda mesken grupları veya mahalleler şeklinde örgütlenen oldukça büyük bir yerleşim merkezi olduğu anlaşılmıştır. Özellikle taş aletler içinde tarımsal faaliyetlerde kullanılan çapalar, madencilik faaliyetlerinde kullanılan kazma, çapa, kürekler; maden işleme, döküm faaliyetlerine yönelik potalar, döküm kalıpları dikkat çekici buluntulardandır. Akbauır’da şimdiye kadar ele geçen seramik buluntuların %1’inin Geç Tunç Çağına büyük çoğunluğunu ise erken Demir Çağına ait formlardan oluşmasından hareketle yerleşim Erken Demir Çağına (MÖ 10.-8. yy) tarihlendirilmektedir. Akbauır’da ele geçen maden cüruflarına yönelik arkeometalurjik yöntemlerle, Eşleşmiş Plazma Kütle Spektrometresi (ICPMS) ile yaptığımız analiz sonuçlarına göre Akbauır’ın Altaylarda Erken Demir Çağına tarihlenen ve tespit edilen en eski demir madencilik ve üretim merkezi olduğu ortaya çıkmıştır. Bu çalışma 2019-2023 yılları arasında yürütülen kazı araştırmalarında ulaşılan öncül sonuçlara odaklanmakta ve arkeometalurjik analizleri yapılan maden cüruflarının sonuçlarının Erken Devir Türk veya Ön-Türk Madencilik Tarihi açısından önemini değerlendirmekte ve yorumlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Altaylar, Demir Çağı, Madencilik Tarihi, Yerleşim Arkeolojisi, Doğu Kazakistan

Destekleyen Kurum

YOBUBAP Yozgat Bozok Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeler

Proje Numarası

YOBUBAP SHD-2024-1314

Teşekkür

Başta, Doğu Kazakistan Arkeolojik Ekspedisyonu ve Akbauır Yerleşimi Kazıları Başkanı Prof. Dr. Zainolla Samashev’e olmak üzere kazı ekibi ve Besterek Müzesi çalışanlarına teşekkürlerimizi sunarız.

Kaynakça

• Adrianov, Alexander. “K Arheologii Zapadnogo Altaya. İz poezdki v Semipalatinskuyu oblast v 1911 g.”, Izvestiya İmperatorskoy Arheologicheskoy Komissii 62. Petrograd: Tipografiya Glavnogo Upravleniya Udelov, 1916. google scholar
• Alehin, Yuri ve Petr Shulga. “Kurgan Kondratyevka-XXI - novyy pamyatnik ranneskifskogo vremeni na Rudnom Altaye”, Drevnosti Altaya: Izvestiya Laboratorii Arkheologii 10 (2003): 62-70. google scholar
• Arslanova, Firaya. “Kurgany s ‘usami’ Vostochnogo Kazahstana”, Drevnosti Kazahstana içinde, 116-129. Alma-Ata: Nauka, 1975. google scholar
• Arslanova, Firaya. “Pogrebalnyi kompleks VIII-VII vekov do nashey eri iz Vostochnogo Kazahstana”, V Glub Vekov içinde, 46-60. Alma-Ata: Akademiya Nauk KazSSR, 1974. google scholar
• Bokovenko, Nikolay. “Problemy genezisa pogrebalnogo obryada rannekochevnicheskoy znati Tsentralnoy Azii”, Elitnyye kurgany stepey Evrazii v skifo-sarmatskuyu epokhu 18 (1994): 41-48. google scholar
• Chernikov, Sergey. “Drevnyaya metallurgiya i gornoye delo Zapadnogo Altaya”, KSIIMK XXIII (1948): 96-100. google scholar
• Chernikov, Sergey. Vostochnyy Kazahstan v epokhu bronzy. Materialı i issledovaniya po arheologii SSSR 88. Moskva-Leningrad: İzd-vo Akademii Nauk, 1960. google scholar
• Chotbayev, Aidos ve Albina Yerzhanova. “The Settlement of Akbauyr-III, Engaged in Land Farming”, Cultural Heritage 1/100 (2023): 147-152. https://doi.org/10.47500/2023.v13.i1.13. google scholar
• Ermolayeva, Antonina. “Izmaylovskiy pogrebalno-pominalnyy kompleks nachhala epokhi rannih kochevnikov iz Vostochnogo Kazahstana”, Izvestiya NAN Respubliki Kazakhstan, seriya obshestvennyh nauk 254 (2008): 83-100. google scholar
• Gryaznov, Mihail. “Pamyatniki maemirskogo etapa epokhi rannih kochevnikov na Altaye”, KSIIMK XVIII (1947): 9-17. google scholar
• Kutlu, Leila. Doğu Kazakistan’ın Demir Çağı Bağlamında Berel Kurganları. Doktora tezi, Yeditepe Üniversitesi, 2023. google scholar
• Kutlu, Leila. “Doğu Kazakistan’ın Tunç Çağı Truşnikovo Yerleşimi”, International Conference On Scientific and Innovation Research-III içinde, Editör Kağan Kökten ve Seyithan Seydoşoğlu, 857-869. Sivas, 2024. google scholar
• Kutlu, Mehmet. “Orta Asya’da Tütekli (Kırlangıç) Örtünün Kökeni ve Tarihi Gelişim Aşamaları Üzerine bir Değerlendirme”, History Studies 12/5 (2020): 2455-2486. google scholar
• Kutlu, Mehmet ve Leila Kutlu. “Pazırık Kültüründe Ölü Gömme Gelenekleri ve Kurgan Mimarisine Yansımaları.” Sanat Tarihi Dergisi 31/1 (2022): 321-53. https://doi.org/10.29135/std.984979. google scholar
• Kutlu, Mehmet ve Leila Kutlu. “Berel’deki 11. Kurgan ve Pazırık Kültürü.” Sanat Tarihi Dergisi 29/1 (2020): 173-207. https://doi.org/10.29135/std.653826. google scholar
• Kutlu, Mehmet ve Leila Kutlu. “Ölü Gömme Gelenekleri Bağlamında Berel Kurganları.” Folklor/Edebiyat 27/107 (2021): 771-798. https://doi.org/10.22559/folklor.1602 google scholar
• Maksimova, Anna. Epokha bronzy Vostochnogo Kazakhstana, Trudy Instituta Istorii, Arkheologii i Etnografii SSR 7. Alma-Ata: Izd-vo AN Kaz. (1959): 86-161. google scholar
• Marsadolov, Leonid ve Zainolla Samashev. Izuçeniye arheologiçeskih pamyatnikov Zapadnogo Altaya. Materialı Sayano-Altayskoy arheologiçeskoy ekspeditsii Gos. Ermitaja 3 (2000). Sankt-Peterburg. google scholar
• Merts, İlya. Kul’tura naseleniya Vostochnogo Kazakhstana v epokhu ranney bronzy. Doktora tezi, Altay Devlet Üniversitesi. 2017. google scholar
• Peteneva, Galina. “Arkheologicheskiye issledovaniya i problemy muzeyefikatsii pamyatnikov na istoriko-arkheologicheskom komplekse Akbauyr v Vostochnom Kazakhstane”, Materialy Vtorogo Mezhdunarodnogo altaisticheskogo foruma “Tyurko-mongol’skiy mir Bol’shogo Altaya: istoriko-kul’turnoye naslediye i sovremennost”içinde, 76-80. Barnaul - Gorno-Altaysk: Izdatel’stvo AGU, 2021. google scholar
• Rudenko, Sergey. Kultura naseleniya Tsentralnogo Altaya v skifskoe vremya. Moskva-Leningrad: AN SSSR, 1960. google scholar
• Samashev Zainolla, Aidos Chotbayev ve Albina Yerzhanova. “Poseleniye Akbauyr III.” Altay—Türki aleminin altın besigi içinde, editör Daniyal Akhmetov, 133-139. Oskemen, 2022. google scholar
• Samashev, Zainolla, Yerzhanova, Albina, Chotbayev, Aidos, Samashev, Samat, Medelbek Shuğula ve Botanov, Diyar. “Prodolzheniye issledovaniy na poseleniyakh Akbauyr-F’. Altay — Türki aleminin altın besigi içinde, Editör Daniyal Akhmetov, 116-121, Oskemen, 2022. google scholar
• Samashev, Zainolla. “Proizvodstvennyy tsentr rannikh sakov v Kazakhskom Altaye (poselencheskiy kompleks Akbauyr)”, Arkheologiya Yuzhnoy Sibiri: Sb. nauch. trudov, posv. 75-letiyu so dnya rozhdeniya V. V. Bobrova. haz. Olga Sovetova, 103-118. Kemerovo: Izd-vo Kuzbasskogo region. in-ta povysheniya kvalifikatsii i perepodgotovki rabotnikov obrazovaniya, 28/2020. google scholar
• Samashev, Zainolla, Mehmet Kutlu ve Leila Kutlu. “On the Study of Iron Smelting Production of the Saka of the Kazakh Altai (based on materials of settlement complex Akbauyr)”, Povolzhskaya Arheologiya (2025, in publication) google scholar
• Samashev, Zainolla, vd. “Poseleniye Akbauyr VI”. Altay — Türki aleminin altın besigi içinde, Editör Daniyal Akhmetov, 140-145, Oskemen, 2022. google scholar
• Samashev, Zainolla, vd. “Aqbauyr-VII qonysy”. Altay — Türki aleminin altın besigi içinde, Editör Daniyal Akhmetov, 146-157, Oskemen, 2022. google scholar
• Samashev, Zainolla, Antonina Yermolayeva ve Galiya Dzhumabekova. “Kazahskiy Altay v I. tısyaçeletii do. n.e.”, Kazahstan v Sakskuyu Epokhu: Kollektivnaya Monografiya içinde, 101-156. Almatı: İnstitut Arheologii im. A.H. Margulana, 2017. google scholar
• Samashev, Zainolla, vd. “Poseleniye Akbauyr II”, Altay — Türki aleminin altın besigi içinde, Editör Daniyal Akhmetov, 122-132, Oskemen, 2022. google scholar
• Samashev, Zainolla,vd. “Kompleks poseleniy rannego zheleznogo veka Akbauyr v Vostochnom Kazakhstane” Arkheologicheskiye Vesti 42 içinde, Editör Nataliya Khvoschinskaya, 68-77. Sankt-Peterburg: Institut istorii material’noy kul’tury RAN, 2024. https://doi.org/10.31600/1817-6976-2023-42-68-75. google scholar
• Samashev, Zainolla. Berel. Almatı: Taimas, 2011. google scholar
• Samashev, Zainolla. “About One Funeral and Memorial Rite Among the Early Sakas”, Kazakhstan Archeology 3/17 (2022): 9-31. https://doi.org/10.52967/akz2022.3.17.9.31. google scholar
• Shagirbayev, Mambet. “Pervyye rezul’taty arkheozoologicheskogo izucheniya kostnykh ostankov zhivotnykh iz poselencheskikh kompleksov na Akbauyre”. Altay — Türki aleminin altın besigi içinde, Editör Daniyal Akhmetov, 158-184, Oskemen, 2022. google scholar
• Sorokin, Sergey. “Pamyatniki rannikh kochevnikov v verhovyakh Buhtarmy.” ASGE 8 (1966): 39-60. google scholar
• Shulga, Petr. Skotovody Gornogo Altaya v skifskoye vremya (po materialam poseleniy). Novosibirsk: RİTS NGU, 2005. google scholar
• Tishkin, Alexey. “Etapy razvitiya biykenskoy kultury Altaya”, Teoriya i Praktika Arkheologicheskikh Issledovaniy 3 (2007): 146-158. google scholar
• Yerzhanova, Albina. “Functional Analysis of Tools from the Akbauyr 1 Settlement (Kazakh Altai)”, Kazakhstan Archeology 21/3 (2023): 187-204. https://doi.org/10.52967/akz2023.3.21.187.204. google scholar