Türk ve Rus Halk Düşüncesinin Kalıplaşmış Dil Birimlerine Yansıması: “Altın” Kelimesi Örneği

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 2, 585 - 608, 13.01.2025

Hakan Saraç

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1563219

Öz

Dil, dünya üzerindeki toplumların duygu ve düşüncelerini yansıtan evrensel bir kod sistemidir. Bu açıdan dil, toplumların düşünce tarzının anlaşılmasında anahtar görevi üstlenmektedir. Son yıllarda, araştırmacılarda dilin kültürel boyutunu incelemeye yönelik artan bir ilgi ve merak söz konusudur. Bu sayede modern dilbiliminde, farklı kültürlerden toplumların dünyayı algılama ve yorumlama biçimlerinin sözlü kültür ürünlerine yansıması kültürdilbilimin yöntemleri çerçevesinde yoğun olarak araştırılmaya başlanmıştır. Türk ve Rus dillerindeki halk düşüncesini en belirgin yansıtan kültürel sembollerden biri de “altın” sözcüğüdür. Zira “altın”, birçok toplumda olduğu gibi, Türk ve Rus tarihinde de güç, hakimiyet, refah ve zenginlik gibi kavramların temsil ifadesi olarak insana ve hayata ilişkin bakış açılarına dair ipuçları sunmaktadır. Türk ve Rus kültürlerinde “altın” ile ilgili halk düşüncelerinin izlerini özellikle de kalıplaşmış dil birimlerinde bulmak mümkündür. Kültürel sembol olarak “altın”ın, “yüksek değerli madde” temel manasının dışında figüratif anlamlarla donatılmış dilsel ifadelerde birtakım spesifik anlam ve özellikler kazandıkları göze çarpmaktadır. Bu sebeple bu çalışmada, “altın” ile ilgili Türk ve Slav halk düşünce dünyasını oluşturan algılamalar ve yorumlamaların belirlenmesi ve betimlenmesi amacıyla; Türk ve Rus dillerinde “altın” sözcüğünün geçtiği kalıp sözler, deyim ve atasözleri göstergebilimsel ve kültürdilbilimsel yöntemlerle karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Araştırma neticesinde, “altın”a ilişkin halk düşüncelerinin Türkçe ve Rusçanın söz varlığında çeşitli olmasının yanında iki dilde de ortak ve farklı dünya görüşlerinin olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Rus Dili, Halk Düşüncesi, Kalıplaşmış Dil Birimleri, Altın

Отражение народных представлений турецкого и русского обществ в фразеологических единицах на примере слова золото

Öz

Язык выступает в качестве универсальной семиотической системы, служащей для выражения эмоций и когнитивных процессов представителей различных культур и обществ. С этой точки зрения язык является ключевым кодом для дешифровки ментальности общества. В последние годы все больше исследователей проявляют интерес к изучению культурной составляющей языка. Благодаря этому современная лингвистика активно занимается изучением того, как различные культурные способы восприятия и интерпретации мира отражаются в произведениях устной культуры, используя новые и современные методики. Одним из наиболее ярких культурных символов, отражающих народное представление в турецком и русском языках, является слово «золото». Являясь символом власти, господства, благосостояния и богатства в истории как турецкого, так и русского народов, «золото» служит важным ключом к пониманию мировоззрения человека и общества в этих культурах. Следы народных представлений о золоте в турецкой и русской культурах особенно заметны в устойчивых языковых единицах. Заметно, что культурный символ «золото», помимо своего основного значения ‘драгоценного металла’, в фигуративных выражениях наделяется дополнительными смысловыми оттенками и специфическими характеристиками. В рамках данного исследования с помощью семиотических и лингвокультурологических методов был проведен сопоставительный анализ устойчивых выражений, идиом и пословиц на турецком и русском языках, содержащих лексему «золото», с целью выявления и описания представлений и интерпретаций, формирующих турецкое и русское народное представление относительно «золота». Проведенное исследование показало, что народные представления о «золоте» представлены разнообразными лексическими единицами как в турецком, так и в русском языках, однако в мировоззренческих установках, отраженных в этих языках, наблюдаются как общие черты, так и различия.

Anahtar Kelimeler

Турецкий Язык, Русский Язык, Народные Представления, Фразеологические Единицы, Золото

The Reflection of Turkish and Russian Folk Beliefs in Phraseological Units: A Case Study of the Word Gold

Öz

Language serves as a universal semiotic system that allows for the expression of emotions and cognitive processes of individuals from various cultures and societies. From this perspective, language is a key code for deciphering societal mentalities. In recent years, there has been a growing interest among researchers in studying the cultural component of language. As a result, contemporary linguistics is actively engaged in exploring how different cultural ways of perceiving and interpreting the world are reflected in oral culture, utilizing new and modern methodologies. One of the most striking cultural symbols that reflects popular beliefs in both Turkish and Russian languages is the word “gold”. As a symbol of power, dominance, prosperity, and wealth in the history of both Turkish and Russian peoples, “gold” serves as a crucial key to understanding the worldview of individuals and societies within these cultures. Traces of popular beliefs about “gold” in Turkish and Russian cultures are particularly evident in stable language units. It is noticeable that the cultural symbol of “gold”, beyond its primary meaning as a ‘precious metal’, acquires additional semantic nuances and specific characteristics in figurative expressions. This study employs semiotic and linguoculturological methods to conduct a comparative analysis of set expressions, idioms, and proverbs containing the lexeme “gold” in Turkish and Russian. The aim is to identify and describe the representations and interpretations that shape Turkish and Russian folk understandings of “gold”. The conducted research has shown that popular beliefs about “gold” are represented by a variety of lexical units in both Turkish and Russian languages, however, in the worldviews reflected in these languages, there are both common features and differences.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language, Russian Language, Folk Beliefs, Phraseological Units, Gold

Kaynakça

• Agapkina, Tatyana. “Zoloto”, Slavyanskiye Drevnosti: Etnolingvisticheskiy Slovar’. 1: 352-355. Moskva: google scholar
• Aksoy, Ömer. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. 2 cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2013. google scholar
• Bedirhan, Yaşar ve Naime Süder. “İslamiyet Öncesi Dönemde Türklerde Kullanılan Madenler ve Maden İşletmeciliği”, International Academic Social Resources Journal 7/35 (2022): 273-289. google scholar
• Berkov, Valeriy Mokiyenko ve Svetlana Shulezhkova. Bolşoy Slovar’ Krılatıh Slov Russkogo Yazıka.Moskva: Russkiye Slovari, AST, 2005. google scholar
• Büyük Türkçe Sözlük. “Altın”. Sostavitel’ D. Mehmet Doğan. Ankara: Yazar Yayınları, 2011. google scholar
• Büyük Türkçe Sözlük. “Altın Babası”. Sostavitel’ D. Mehmet Doğan. Ankara: Yazar Yayınları, 2011. google scholar
• Büyük Türkçe Sözlük. “Altın Yumurtlayan Tavuk”. Sostavitel’ D. Mehmet Doğan. Ankara: Yazar Yayınları, 2011. google scholar
• Büyük Türkçe Sözlük. “Altın Kesmek”. Sostavitel’ D. Mehmet Doğan. Ankara: Yazar Yayınları, 2011. google scholar
• Cebeci, Oğuz. Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri. Ankara: İthaki Yayınları, 2019. google scholar
• Çolak, Gülcan i Öksüz, Gamze. “Türkçe ve Rusçada Ölüm ve Hastalık Temalı Beddualar: Kültürdilbilimsel Bir Karşılaştırma”. Milli Folklor 17/132 (2021): 126-139. google scholar
• Fedorov, Aleksandr. Frazeologicheskiy Slovar’ Russkogo Literaturnogo Yazıka (Okolo 13000 Frazeologicheskih Yedinits). Moskva: Astrel’, 2007. google scholar
• Gmızina, Elvira. Tsvet v Kultype Drevney Rusi: Slovo i Obraz. Kirov: İzd-vo VyatGU, 2008. google scholar
• Güngör, Engin. Bozkır Kültüründe Metalin Yeri ve Önemi (Tarih Öncesi Devirlerden Türklerin İslam Dini Medeniyetine Girişine Kadar). Doktorskaya dissertatsiya, Universitet Hacı Bektaş Veli, 2020. google scholar
• Jukov Vpas i Anatoliy Jukov. Shkolnıy Frazeologicheskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: Prosveshcheniye, 2013. google scholar
• Jukov, Vlas. Slovar’ Russkıh Poslovits i Pogovorok. Moskva: Russkiy Yazık, 1991. google scholar
• Kulturologiya.RF. “Kto Takiye Bosyaki, Otkuda Oni Prishli i Pochemu ih Nazıvali «Blatnımi».’’ Dostup 2 Nisan 2024. https://kulturologia.ru/blogs/291221/52118/. google scholar
• Lvovna, Mariya. Lingvokul’turologicheskiy Metod vo Frazeologii. Kodı Kul’turı. Moskva: URSS, 2013. google scholar
• Molotkov, Aleksandr. Frazeologicheskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: Russkiy yazık, 1986. google scholar
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. google scholar
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş VI. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991. google scholar
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1971. google scholar
• Özcan, Derya. “Kazak Türklerinin Munlık-Zarlık Destanında Altın”, NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (2011): 30-38. google scholar
• Sahillioğlu, Halil. “Altın.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 532-536. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları Merkezi, 1989. google scholar
• Saraç, Hakan. Landshaftnıy Kod Kulturı (na Materiale Russkogo i Turetskogo Yazıkov). Dissertatsiya Kandidata Filologicheskih Nauk, Moskovskiy Gosudarstvennıy Universitet İmeni M. V. Lomonosova, 2016. google scholar
• Slovari i Entsiklopedii na Akademike. “Zolotaya Rota”. Dostup 15 Mart 2024. https://dic.academic. ru/dic. nsf/ruwiki/400126. google scholar
• Snegirov, İvan. Russkiye Narodnıye Poslovitsı i Pritchi. Moskva: Institut Russkoy Tsivilizatsii, 2014. google scholar
• Teliya, Veronika. “Kul’turno-Natsionalnoye Konnotatsii Frazeologizmov (Ot Mirovedeniya k Miroponimaniyu)”, XI Mejdunarodnoy S’yezd Slavistov «Slavyanskoye Yazıkoznaniye» v 302-314. Moskva: Nauka, 1993. google scholar
• Teliya, Veronika. Bolşoy Frazeologicheskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: AST-Press, 2010. google scholar
• Tihonov, Aleksandr. Frazeologicheskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: Russkiy Yazık Media, 2007. google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Altın Adı Pul Oldu, Kız Adı Dul Oldu.”. Dostup 25 Ocak 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Altın Adını Bakır Etmek.” Dostup 03 Şubat 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Altın Pas Tutmaz.” Dostup 28 Ocak 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Altın Yerde Paslanmaz’’, “Taş Yağmurdan Islanmaz.” Dostup 30 Ocak 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Altın Yere Düşmekle Pul Olmaz.” Dostup 10 Şubat 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Altın Yürekli Olmak.” Dostup 09 Şubat 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Dağ.” Dostup 12 Şubat 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü. “Sırma Saç.” Dostup 02 Şubat 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türk Dil Kurumu e-sözlüğü”. “Altın Eli Bıçak Kesmez.” Dostup 05 Şubat 2024. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Türkçe Sözlük. ‘’Altın’’. Sostavitel’: Parlatır İsmail, Nevzat Gözaydın i Hamza Zülfikar. 2 cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988. google scholar
• Uğuzman, Tülay. Atasözlerine ve Deyimlere Yansıyan Türk Halk Düşüncesi. Ankara: Nobel Akademik, 2014. google scholar
• Uşakov, Dmitriy. Bolşoy Tolkovıy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: Dom Slavyanskoy Knigi, 2014. google scholar
• Yaman, Hanife. “Türkçede “Kuyu” Sözcüğü Üzerine Kültürdilbilimsel Bir İnceleme”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12 (2023): 658-667. google scholar
• Yaman, Sinan. Türk Masalları ve Holbek Yöntemi. Ankara: Grafiker Yayınları, 2023. google scholar
• Yıldız, Mehmet. “Altın”, Yeryuvarı ve İnsan Dergisi 2/3 (1977): 17-25. google scholar