Electricity in Ottoman Commercial Enterprises as a New Power Source

Yıl 2025, Sayı: 47, 283 - 304, 26.06.2025

Fatih Damlıbağ

https://doi.org/10.26650/YTA2025-1448836

Öz

Until the last quarter of 19th century, steam power was the only available source of power for commercial enterprises. But this power required large amounts of investment. This requirement limited the spread of mechanization. But the invention of electrical motors changed the situation. With its practical usage opportunities, electricity took attention of several commercial enterprises in the Ottoman Empire. According to former steam power, electricity provides both usage easiness and lesser cost opportunity to commercial enterprises. Thanks to electrical engines, relatively small businesses were also able to take decision of mechanization. In this article, there were shown examples from six sectors, who wanted to benefit from electricity in their activities. Entrepreneurs made investments in mining, logistics, jewelry, transportation, ginning and milling, for this new technology. With electricity investments, entrepreneurs wanted to reach seven advantages that there were communication possibility, safer working environment, energy efficiency, better lighting, easy utilization, reduced cost and increased productivity. As to the Ottoman government’s approach to these entrepreneurs, the officials did not always eagerly meet their demands. Most of the custom officials were reluctant to accept electrical appliances into the country. But in the end, demands of entrepreneurs were mostly accepted by the government. For the control of these demands, the Ottoman Empire wanted both the purpose of each request and the person responsible for that request to be clearly determined.

Anahtar Kelimeler

Electricity , Commercial Enterprises , Lighting , Mining , Mechanization

Yeni Bir Güç Kaynağı Olarak Osmanlı Ticari İşletmelerinde Elektrik

Öz

19. Yüzyılın son çeyreğine kadar buhar enerjisi, ticari işletmeler için eldeki tek güç kaynağıydı. Fakat bu güç büyük miktarlarda yatırıma ihtiyaç duymaktaydı. Bu gereklilik ise makineleşmenin yaygınlaşmasını sınırlamaktaydı. Fakat elektrik motorlarının icadı durumu değiştirdi. Osmanlı Devleti’nde elektrik sağladığı kullanım kolaylıklarıyla, birçok ticari işletmenin dikkatini çekmiştir. Eski buhar gücüne göre elektrik, ticari işletmelere hem kullanım kolaylığı ve hem de daha düşük maliyet fırsatı sağlamaktadır. Elektrik motorları sayesinde görece küçük işletmeler de makineleşme kararı alabildiler. Bu makalede faaliyetlerinde elektrikten faydalanmak isteyen altı sektörden örnekler gösterilmiştir. Girişimciler bu yeni teknoloji için; madencilik, lojistik, kuyumculuk, ulaştırma, çırçır ve değirmencilikte yatırımlar yaptılar. Girişimciler, elektrik yatırımları ile iletişim imkânı, daha güvenli çalışma ortamı, enerji verimliliği, daha iyi aydınlatma, uygulama kolaylığı, azalan maliyet ve artan üretkenlik gibi yedi avantaja ulaşmak istediler. Osmanlı hükümetinin bu müteşebbislere yaklaşımına gelince, yetkililer taleplerini her zaman hevesle karşılamadılar. Gümrük görevlilerinin çoğu, ülkeye elektrikli aletlerin kabulü noktasında isteksizdi. Fakat yine de sonuçta, girişimcilerin talepleri çoğunlukla devlet tarafından kabul edildi. Bu taleplerin kontrolü için Osmanlı Devleti, hem her talebin amacının hem de o talepten sorumlu olan kişinin açıkça belirlenmesini istemiştir.

Anahtar Kelimeler

lektrik , Ticari İşletmeler , Aydınlatma , Madencilik , Makineleşme

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA) google scholar
• Amede-i Divan-ı Mukâvelât defter (A.DVNS.MKLT) d. 2, 13. google scholar
• Babıali Evrak Odası (BEO) 1663/124670, 1935/145057, 2123/159224, 2372/177851, 3079/230915. google scholar
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT) 487/49. google scholar
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH) 346/104. google scholar
• İrade Hususi (İ.HUS) 150/75, 158/70. google scholar
• İrade İmtiyaz ve Mukâvelât (İ.İMT) 4/11. google scholar
• İrade Rüsumat (İ.RSM) 13/23, 17/43, 22/37, 23/7. google scholar
• Şura-yı Devlet (ŞD) 2694/31. google scholar
• Rumeli Müfettişliği Sadaret Evrakı (TFR.I.A) 2/198. google scholar
• Rumeli Müfettişliği Makamât Evrakı (TFR.I.MKM) 19/1850. google scholar
• Sadaret Hususî Maruzat Evrakı (Y.A.HUS) 450/128. google scholar
• Sadaret Resmî Maruzat Evrakı (Y.A.RES) 120/82, 128/9. google scholar
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV) 212/103, 213/97, 230/80, 235/55. google scholar
• Yıldız Perakende Evrakı Evrak-ı Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı (Y.PRK.TNF) 7/32. google scholar
• “Haydar Paşa Rıhtımları”, Servet-i Fünûn, C. XXIII, S. 591, 21 Ağustos 1902, s. 290-291. google scholar
• Kadri: “MadenciLikde ELektrik”, Servet-i Fünûn, C. VI, S.138, 2 Kasım 1893, s. 125-127. google scholar
• “Şam ELektrik TramvaYLarı ve ELektrik Tenviratı”, Servet-i Fünûn, C. XXXII, S. 829, 14 Mart 1907, s. 356-357. google scholar
• Ahmed Rasim: Elektrik, Mihran Matbaası, İstanbuL, 1304 (1886-1887). google scholar
• AkyıLdız, Ali: Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, Türk Ekonomi Bankası, İstanbul, 2001. google scholar
• Altunbay, Mustafa: Osmanlı Döneminde Bir Maden İşletmesinin Tarihi Süreci: Sidrekapsi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2010. google scholar
• AYkaç, E. Sinem: Pnömatik-Hidrolik, TMMOB Makine MühendisLeri Odası Ankara Şubesi, Ankara, 2011. google scholar
• Aysal Cin, Ulaş Duygu: Electrification of İstanbul (1878-1923), İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi İktisadi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2019. google scholar
• Bahadır, Osman: Osmanlılardan Cumhuriyete Elektrik, Anahtar Kitapyar Yayınevi, İstanbul, 2020. google scholar
• Bayartan, Mehmet: “XIX. Yüzyılda Osmanlı Madenlerinin Coğrafi Dağılışı”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. X, S. 1, Aralık 2008, s. 137-155. google scholar
• Bingül, Şeyhmus: “OsmanLı DevLeti’nde İletişim Araçlarının Kontrolü: “Telefon Tevkifleri””, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. XXI, S. 2, Temmuz 2020, s. 293-320. google scholar
• Bülbül, İsmail: “Balya-Karaaydın Maden Şirketi İşçileri (1901-1922)”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. XIII, S. 24, Aralık 2010, s. 227-240. google scholar
• CaraveLis, MarY-IvY RusseLL: “From Mining CommunitY to SeasonaL Visitor Destination: The Transformation of Sotiras, Thasos, Greece”, European Planning Studies, C. IX, S. 2, 2001, s. 187-199. google scholar
• DamLıbağ, Fatih: “OsmanLı DevLeti’nde ELektriğin YaYıLması”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. XX, S. 40, 2020, s. 149-173. google scholar
• Düzcü, Levent: “Osmanlıların Sanayi Çağına Adım Atışına Denizcilikten Bir Örnek: Buharlı Gemiye Geçişte Başlıca Parametreler (1828-1856)”, History Studies, C. V, S. 1, Ocak 2013, s. 113-127. google scholar
• ELdem, Vedat: Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994. google scholar
• Engin, Vahdettin-Ufuk GüLsoY: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektrik, İETT YaYını, İstanbuL, 2016. google scholar
• EYice, Semavi: “SviLengrad’da Mustafa Paşa Köprüsü (Cisr-i Mustafa Paşa)”, Belleten, C. XXVIII, S. 112, Ekim 1964, s. 729-752. google scholar
• Freeman, Chris-Soete, Luc: Yenilik İktisadı, çev. Ergun Türkcan, TÜBİTAK YaYınLarı, Ankara, 2003. google scholar
• GüneY, ZeYnep: Bandırma Elektrik Santrali Restorasyon Projesi, İstanbuL Teknik Üniversitesi Fen BiLimLeri Enstitüsü, YaYımLanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbuL, 2012. google scholar
• Güran, Tevfik: “Tanzimat Döneminde DevLet FabrikaLarı”, 150. YıLında Tanzimat, haz. Hakkı Dursun YıLdız, Türk Tarih Kurumu YaYınLarı, Ankara, 1992, s. 235-257. google scholar
• Koçak, Özge: Maden Ocaklarının Kapatılması ve Sosyal Değişme: “Boomtown”dan Çöküntü Mekânlara, Ankara Üniversitesi SosYaL BiLimLer Enstitüsü, YaYımLanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2020. google scholar
• Küçük, Serhat: Osmanlı İmparatorluğu’nda Teknolojik Değişim ve Dönüşüm: Elektrik Örneği, Hacettepe Üniversitesi SosYaL BiLimLer Enstitüsü, YaYımLanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010. google scholar
• Küçük, Serhat: “OsmanLı ALgısında Garb TeknoLojisi: “MösYö ELektrik”in Sergüzeşti”, Belleten, C. LXXVII, S. 279, Ağustos 2013, s. 713-740. google scholar
• Ökçün, A. Gündüz: Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistiki, DevLet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara, 2003. google scholar
• Özyüksel, Murat: Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi, Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Türkiye İş Bankası Kültür YayınLarı, İstanbul, 2013. google scholar
• SağLam, Mehmet Hakan: I. Tertip Düstûr Kılavuzu Osmanlı Devlet Mevzuatı (1839-1908), Cilt 1, Tarih Vakfı Yurt YaYınLarı, İstanbuL, 2010. google scholar
• Şahin, Burak: Charity and Old Age Care: The Non-Muslim Community Hospitals in İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İLkeLeri ve İnkıLâp Tarihi Enstitüsü, YaYımLanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbuL, 2009. google scholar
• Şekerci, Yaren-ÖrmecioğLu HiLaL Tuğba: “Yakın Tarihin ÖnemLi Bir Endüstri Mirası OLarak İzmir Tarihi ELektrik Fabrikası”, Ege Mimarlık, S. 106, Nisan 2020, s. 38-43. google scholar