Rus Kaynaklarına Göre Lozan Konferansı’nda Boğazlar Meselesi

Yıl 2019, Sayı: 36, 179 - 198, 31.12.2019

Nigâr Maharramova Cengiz

https://doi.org/10.26650/YTA2019-673232

Öz

Marmara Denizi, İstanbul ve Çanakkale Boğazı’ndan oluşan Boğazlar Bölgesi, tarih boyunca ekonomik, politik, askeri yönden büyük devletlerin dikkatini çekmiştir. Osmanlı Devleti’nin arazisini ele geçirmeye yönelik emperyalist müdahalenin başarısızlığı ile sonuçlanan Kurtuluş Savaşı sonrasında, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin yasal sınırlarını onaylamak, yeni bir Yakın Doğu tesis etmek üzere Lozan Konferansı toplanmıştır. Boğazları kontrolünde tutan devletlerle, bu deniz yolundan yararlanmak isteyen devletlerin arasındaki sorunlar ve bu sorunların çözümüne ilişkin çalışmalar, konferansta Boğazlar Meselesi kapsamında tartışılmıştır. Lozan Konferansı yeni Türk devletinin sınırlarının çizildiği bir sözleşme ile sonuçlanmış; antlaşmada Türkiye’nin bağımsız ve egemen bir devlet olduğu tasdik edilirken, Boğazlar konusundaki muamele bu düzenlemeye uygun olarak yapılmamıştır. Bu çalışmada Lozan Konferansı’nda tartışılan en önemli konulardan biri olan Boğazlar Sorununa değinilmiş, konferans süresinde ve ikili görüşmelerde yapılan konuşmalar, öne sürülen çözümler ile ilgili bilgi verilmiştir. Katılan devletlerin meseleye ilişkin siyasi manevraları, bu eylemlerin altında yatan sebepler araştırılmıştır. Bu çalışmanın amacı, Rus diplomatik kaynaklarına dayanarak Karadeniz ile Akdeniz çevresinin ve halklarının ekonomik, kültürel gelişiminde önemli rolü olan bu bölge üzerinde uluslararası ilişkilerin nedenlerini, koşullarını, özelliklerini ve sonuçlarını araştırmaktır. Ayrıca devletlerarası çatışmalar sırasında ve sonrasında ülkelerin konumlarını belirlemek, değerlendirmek, onlara nihai bir tanım vermek de bildirinin temel amaçları içerisinde yer almaktadır. Bu araştırma kapsamında Lozan Konferansı Tutanakları ve Lozan Antlaşması metni ana kaynak olarak incelenmiştir. Konferans tutanaklarının yanı sıra, önemli bulunan hatıratlara, telgraf ve anılara da yer verilmiştir. Lozan Konferansı’nda Boğazlar Meselesi ’ne taraf olan Sovyetler Birliği’nin yaklaşımı SSCB Dışişleri Komiserliği’nin belgeleri, notaları ve mektupları ele alınarak incelenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin konferanstaki baş delegesi İsmet İnönü’nün ve Ankara Hükümeti’nin boğazlar sorunu ile ilgili politik yaklaşımları incelenerek yorumlanmıştır. Boğazlar Meselesi’nin konferansa katılan tarafların hedefleri ve stratejik çıkarları açısından kapsamlı jeopolitik analizinin yapılması, bu deneyimin ışığında hangi rejimin yeni Türk devletinin çıkarlarına daha uygun olduğu gerçeğini ortaya çıkarmaya hizmet etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Lozan Konferansı, Boğazlar Meselesi, Türkiye Cumhuriyeti, İsmet İnönü, Sovyetler Birliği

The Straits Question at The Lausanne Conference

Öz

The Marmara Sea, Istanbul and the Straits of the Dardanelles have attracted the attention of great powers from the economic, political and military perspectives throughout history. After the war which resulted in the failure of the imperialist intervention to seize the land of the Ottoman State, the Lausanne Conference was convened to approve the legal limits of the Republic of Turkey and to establish a new Near East. The studies on the problems between the states that control the straits and the states that want to benefit from this sea route and the solutions of the problems have been discussed within the scope of the Straits Question at the conference. The Lausanne Conference concluded with a treaty which defines the lines of the new Turkish State. It has been acknowledged in the Treaty that Turkey is an independent and sovereign state, but the treatment on the Straits issue has not been made in accordance with this arrangement. In this study, one of the most important issues discussed in the Lausanne Conference- the question of the Straits was addressed, information was given about the solutions which were put forward, speeches made during the conference and bilateral talks. Political maneuvers related to the issues of the participating states have been searched for the reasons underlying these actions. The Straits question was interpreted by examining the political approaches of the main delegate of the conference, İsmet İnönü and the Government of Ankara. In the study, the document analysis method, which is one of the qualitative research methods, was used, and the resources of the period were examined. In addition to the reports of the conference, important memories, telegrams and memorials were also included. The approach of the Soviet Union, which is a party to the Straits question was examined at the Lausanne Conference by analyzing the documents, notations and letters of the Foreign Affairs Commissioner. The Lausanne Conference, which was the beginning of Turkey’s legitimacy as a state on the international scene, still has an important place in the perception and interpretation of foreign policy.

Anahtar Kelimeler

Lausanne Conference, the Straits Question, Republic of Turkey, İsmet İnönü, Soviet Union

Kaynakça

• Борьков, Александр В., Ильин, Александр В.: Черноморские проливы и Советско- Турецкие отношения в 1917–1923 гг., Москва, Гуманитарные науки, История, 2014, 3 (31). [Borkov Aleksandr Vasilevich, İlin Aleksandr Vladimirovich, Chernomorskiye Prolivı i SovetskoTuretskiye Otnaşeniye v 1917–1923 gg, İzvestiya VUZOV, Povoljskiy Region, Gumanitarniye Nauki, İstoriya, Moskva, 2014, 3 (31)]
• Bilsel, Cemil: “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt: 14, Sayı: 1- 2, İstanbul, 1948, ss. 1–23.
• Budak, Mustafa.: İdealden Gerçeğe Misak-ı Milli’den Lozan’a, Dış Politika, İstanbul, Küre Yayınları, 2002.
• Чичерин, Георгий В.: Ленин и внешняя политика, 30 Январ, Известия, 1924. [Chicherin Georgiy V., Lenin i Vneshnyaya Politika, 30 Yanvar, İzvestiya, 1924] Чичерин, Георгий В.: Статьи и Речи по Вопросам Международной Политики, Москва, Издательство СоциальноЭкономической Литературы, 1961. .[Chicherin Georgiy Vasilevich, Stati i Rechi po Voprosam Mejdunarodnoy Politiki, Moskva, İzdatelstvo Sotsialno-Ekonomicheskoy Literaturı, 1961]
• Demirci, Sevtap: Belgelerle Lozan, İstanbul, Alfa Yayınları, 2015.
• Документы Внешней Политики 5, Москва, Государственное Издательство Политической Литературы, 1961.[Dokumentı Vnesney Politiki 5, Moskva, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politicheskoy Literaturı, 1961]
• Документы Внешней Политики 6, Москва, Государственное Издательство Политической Литературы, 1962.[ Dokumentı Vnesney Politiki 6, Moskva, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politicheskoy Literaturı,1962]
• Дранов, Борис А.: Черноморские проливы (международно-правовой режим), Москва, Юридическое Издательство Министерства Юстиции СССР, 1948.[Dranov Boris Anisimovich, Chernomorskiye Prolivi (Mejdunarodno- Provavoy Rejim), Moskva, Yuridicheskoye İzdatelstvo Ministerstva Yustitsii SSSR, 1948]
• Хормач, Ирина А.: Советская Россия на Лозаннской Конференции по Урегулированию Положения на Ближнем Востоке (1922-1923 Годы), Новая и Новейшая История, №2, 2019. [Khormach Irina Aleksandrovna, Sovetskaya Rossiya na Lozanskoy Konferentsii po Uregulirovaniyu Polojeniya na Blijnem Vostoke (1922-1923 Godı), Novaya i Noveyshaya İstoriya, 2019,2]
• Feridun, Cemal E.: Türk- Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara, Başnur Matbaası, 1968.
• Гасратян, Манвел А, Орешкова, Светлана Ф, Петросян, Юрий А.: Очерки Истории Турции, Москва, Главная Редакция Восточной Литературы Издательство “Наука”, 1983.[Manvel Arsenovich Gastaryan, Svetlana Filippovna Oreshkova, Yurii Aiyutovich Petrosyan, Ocherki İstorii Turtsii, Glavnaya Redaksiya Vostochnoy Literaturi İzdatestvo Nauka, Moskva, 1983]
• Gürün, Kamuran: Türk Sovyet İlişkileri (1920-1953), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2010.
• Hale, W.: Türk Dış Politikası 1774-2000, Çev. Petek Demir, İstanbul, Mozaik, 2003.
• Hemingway, E.: Selected Articles and Dispatches of Four Decades. Edited by William White, New York, Charles Scribner’s, 1967.
• İnönü, İsmet: İsmet İnönü’nün Hatıraları, Büyük Zaferden Sonra Mudanya Mütarekesi ve Lozan Antlaşması 1, İstanbul, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş, 1998.
• Karacan, Ali Naci: Lozan, İstanbul, Nokta Yayınları, 2007.
• Киреев, Николай Г.: История Турции. XX век, Москва, Крафт+ИВ РАН, 2007.[ Kireev Nikolay Grigorevich, İstoriya Turtsii. XX vek, Moskva, Kraft+İV RAN, 2007] Ленин, Владимир И.: Полное Собрание Сочинений 45, (Март 1922- Март 1923), Москва, Издательство Политической Литературы, 1970. [Lenin, Polnoye Sobraniye Sochineniy, 45, (Mart 1922- Mart 1923), Moskva, İzdatelstvo Politicheskoy Literaturı, 1970]
• Meray, Seha: Lozan Barış Konferansı Tutanaklar, Belgeler, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1969.
• Meyer, Mihail S.: “Arşiv Belgeleri Işığında Lozan Konferansı Sırasında Türk-Rus İlişkileri, (Turkish-Russian Relations During the Lausanne Conference With Archieve Documents)”, Çev: Fatih Yapıcı, Akademik Bakış, Cilt: 3, Sayı: 5, 2009.
• Народный Комиссариат По Иностранным Делам. Годовой, Отчёт В 1923 Год Ко II Съезду Советов, Москва, 1924.[Narodnıy Komissariat Po İnostrannım Delam, Godovoy Otchet v 1923 god ko II Syezdu Sovetov, Moskva, 1924]
• Нежинский, Л. Н., Игнатьев, А. В: Россия и Черноморские проливы (XVIII-XX столетия), Москва,Международные отношения,1999. [Nejinskiy L.N, İgnatyev A.V., Rossiya i Chernomorskiye Prolivı (XVIII-XX stoletiya), Mejdunarodnıye Otnasheniya, Moskva, 1999]
• Nihat, Erim: Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri Cilt: 1, Sevr Andlaşması, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953.
• Nur, Rıza: Hayatım Hatıratım 3.Cilt, İstanbul, Altındağ Yayınevi, 1967.
• O’Connor, Timothi E. Г. В. Чичерин и Советская Внешняя Политика 1918—1930 гг, Пер. c англ. Общ. ред. Ю. С. Борисова; Послесл. И. М.Труша, Москва, Прогресс, 1991. [Timothi Edward O’Connor, G.V. Chicherin i Sovetskaya Vneshnyaya Politika 1918-1930 gg., Per. s Ang. Red. Y. S. Borisova, Moskva, Progress, 1991]
• Oran, Baskın: Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1(1919-1980), İstanbul, İletişim, 2009.
• Потемкин В. П: История дипломатии Том III Дипломатия в период подготовки Второй мировой войны 1919- 1939 гг, Москва, ОГИЗ, Государственное Издательство Политической Литературы, 1945.[Potemkin, V.P., İstoriya Diplomatii, Tom III, Diplomatiya v Period Podgotovki Vtoroy Mirovoy Voynı, 1919-1939 gg.,OGİZ, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politicheskoy Literaturı, Moskva, 1945]
• Sonyel, Salahi: Gizli Belgelerle Lozan Konferansının Perde Arkası, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Şimşir, Bilal: Lozan Telgrafları I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990.
• Yalçın, Durmuş: Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 2004. Yerasimos, Stefanos: Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri (1917 -1923), İstanbul, Boyut Yayıncılık, 2000.
• Зуев, Федор Г.: История международных отношений и внешней политики СССР (1870-1957 гг.), Москва, ВПШ при ЦК КПСС, 1957.[ Zuev Fedor Grigorevich (red), İstoriya Mejdunarodnıkh Otnasheniy i Vneshney Politiki SSSR(1870-1915gg), Moskva,VPSH pri TSK KPSS, 1957]