NUTUK VE HATIRALAR EKSENİNDE TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI OLAYI VE SÜRECİ

Yıl 2012, Cilt: 11 Sayı: 22, 63 - 108, 11.11.2014

Resul Babaoğlu

Öz

Türk Tarihinde çoğulcu demokrasinin II. Meşrutiyet döneminden sonraki ilk durağı
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’dır. Cumhuriyetin ilan edilmesinden yaklaşık
olarak bir yıl sonra Milli Mücadele’nin öncü kadrosu tarafından kurulmuş
olan TpCF, Türk siyasi hayatına teşkilatlı bir muhalefet partisi olarak katılmanın
yanında, Mustafa Kemal’in karizmatik liderliğine karşı duran farklı kesimlerin
buluştuğu bir odak olmasıyla da son derece önemli tarihi bir olaydır. Erken cumhuriyet
döneminin siyasi hayatında sekiz ay gibi kısa bir süre varlık gösterebilmiş
olan TpCF, sözü edilen zaman aralığında henüz siyasi ve demokratik olgunluğun
ne toplum düzeyinde ne de iktidar elitlerinde yeterli bir düzeye erişememiş olmasından
dolayı Türkiye’de dönemsel bir siyasi istikrarsızlığa neden olmuştur.
Büyük ölçüde, Milli Mücadele döneminin önder kadrosundan oluşan kurucuları
ile Mustafa Kemal arasında var olan uyuşmazlıklar, TpCF’nin yıpranmasının
en önemli nedenini oluşturmaktadır. Ancak, Türkiye’de cumhuriyetin ilanından
henüz kısa bir süre geçtikten sonra siyasi iktidara karşı muhalif bir partinin kurulması,
Türk demokrasisinin rotasının ne kadar erken bir dönemde çizilmiş oldu-
ğunu ortaya koymaktadır.
Atatürk’ün Nutuk adlı eserini merkeze alan bu çalışmada, dönemin siyasi hayatında
rol oynamış olan şahısların anıları karşılaştırılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Nutuk, Rauf Orbay, Kazım Karabekir, Cumhuriyet

Kaynakça

• Resmi Kayıtlar
• CHP Grup Toplantısı Tutanakları, (1923-1924), Yay. Haz. Yücel Demirel - Osman Zeki Konur, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversi
• Lozan Barış Konferans’ı Tutanaklar Belgeler, Cilt I, Kitap II, (Çev. Seha L. Meray), Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgi- ler Fakültesi Yayını, No: 342, 1969.
• TBMM ZC, Devre I, C.24.
• TBMM ZC, Devre II, C.15.
• TBMM ZC, Devre, II, C.10.
• TBMM ZC, Devre, II, C.2.
• Kitaplar ve Tezler
• Afet, İnan: İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat-4 Mart 1923, Ankara, TTK Basımevi, 1989.
• Ahmad, Feroz: Modern Türkiye’nin Oluşumu, , İstanbul, Kaynak Yayınları, 2009.
• Akgün, Seçil: Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik, 1924-1928, İs- tanbul, Temel Yayınları, 2011.
• Atatürk, Mustafa Kemal: Nutuk, Cilt II, Ankara, Türk Tarih Kuru- mu, 2012.
• Atay, Falih Rıfkı: Çankaya, İstanbul, Pozitif Yayıncılık, (t.y.).
• Aydemir, Şevket Süreyya: İkinci Adam, C.I, İstanbul, Remzi Kita- bevi, 2010.
• Budak, Mustafa: Misak-ı Milli’den Lozan’a, İdealden Gerçeğe Türk Dış Politikası, İstanbul, Küre Yayıncılık, 2008.
• Cebesoy, Ali Fuat: Siyasi Hatıralar, Büyük Zafer’den Lozan’a, Lozan’dan Cumhuriyet’e, C.I-II, İstanbul, Temel Yayınları, (t.y.).
• Cengiz, Hayrullah: II. Dönem TBMM Seçimleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti- tüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1996.
• Çavdar, Tevfik: Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, (1908-1950), An- kara, İmge Yayınevi, 1999.
• Davison, Roderic H.: Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856- 1876, (Çev.), Osman Akınhay, İstanbul, Agora Kitaplığı, 2005.
• Demirel, Ahmet: Birinci Mecliste Muhalefet, İkinci Grup, İstan- bul, İletişim Yayınevi, 2011.
• _____________: İlk Meclisin Vekilleri, Milli Mücadele Dönemin- de Seçimler, İstanbul, İletişim Yayınevi, 2010,
• Erer, Tekin: Türkiye’de Parti Kavgaları, İstanbul, Ticaret Postası Matbaası, 1963.
• Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları, C.I, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2011.
• Gözübüyük, Şeref - Zekai Sezgin: 1924 Anayasası Hakkındaki Meclis Görüşmeleri, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgi- ler Fakültesi Yayınları, 1957.
• Güneş, İhsan: Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı, (1920-1923), İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Güvercin, Özgür: “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Türk Siyasal Hayatındaki Yeri’’ (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu, 2007.
• İnan, Afet: Mustafa Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, An- kara, TTK Basımevi, 1991.
• İnan, Arı: Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Eskişehir- İzmit Ko- nuşmaları, Ankara, TTK, 1996.
• İnönü, İsmet: Hatıralar, (Yay. Haz.) Sabahattin Selek, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2009.
• İpekçi, Abdi: İnönü Atatürk’ü Anlatıyor, İstanbul, Ka Kitap, 2013.
• Kandemir, Feridun: Siyasi Dargınlıklar, C.3, İstanbul, Ekicil Mat- baası, 1955.
• _____________: Hatıraları ve Söyleyemedikleriyle Rauf Orbay, İstanbul, Sinan Matbaası, 1965.
• Karabekir, Kazım: Kürt Meselesi, İstanbul, Emre Yayınları, 1995.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Politikada 45 Yıl, İstanbul, İletişim Yayınevi, 2012.
• Karpat, Kemal H.: Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, Timaş Yayın- ları, 2010.
• Kılıç, Selami: II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Devrimi ve Fikir Temelleri, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2005.
• Kılıç, Sümer: İstiklal Mahkemeleri Adil Miydi? İzmir Suikastı, İddianame ve Kazım Karabekir’in Savunması, İstanbul, Emre Yayınları, 1994.
• Kinros, Lord: Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, (Çev.) Nec- det Sander, İstanbul, Altın Kitaplar, 2013.
• Kocabaş, Süleyman: Türkiye’de Demokrasi Buhranı, İcazetli, Muvazaalı, Emanetçi Partiler, 1920-1987, İstanbul, Vatan Ya- yınları, 2006.
• ________________:Atatürk Dönemi, Partileşme Süreci, Ekono- mi ve Dış Politika, Otoriter Yönetim, Önemli Olaylar, Ata- türk’ün Ölümü, 1923-1938, II. Kitap, İstanbul, Vatan Yayınları, 2007.
• Kocatürk, Utkan: Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Krono- lojisi, Ankara, TTK Basımevi, 2000.
• Melek, Kemal: İngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu, İstanbul, 1983.
• Mumcu, Uğur: (Yay. Haz.), Kazım Karabekir Anılarını Anlatıyor, Ankara, Tekin Yayınevi, 1993.
• Nevin, Yurtsever Ateş: Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, İstanbul, Sarmal Yayınevi, 1994.
• Nur, Rıza: Hayat ve Hatıratım, C.3, Rıza Nur-Atatürk Kavgası, İstanbul, İşaret Yayınları, 1992.
• Okyar, Osman - Mehmet Seyitdanlıoğlu: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Fethi Okyar’ın Anıları, Ankara, İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Okyar, Fethi: Üç Devirde Bir Adam, (Yay. Haz.) Cemal Kutay, İs- tanbul, Tercüman Yayınları, 1980.
• Orbay, Rauf: Siyasi Hatıralar, İstanbul, Örgün Yayınevi, 2009.
• Öke, Mim – Kemal: Musul Meselesi Kronolojisi, (1918-1926), İs- tanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1991.
• Özbudun, Ergün: 1924 Anayasası, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversi
• Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü C.I, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Sancaktar, Fatih Mehmet: II. Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Türk Aydınında Mill Egemenlik Düşüncesinin Gelişimi (1908- 1924): Hüseyin Cahit (Yalçın) Örneği, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi), İstanbul, 2005.
• Sencer, Muzaffer: Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, İstanbul, Geçiş Yayınları, 1971.
• Soysal, İsmail: Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türki- ye’nin Siyasal Antlaşmaları, C.I, Ankara, TTK Yayınları, 2000.
• Şimşir, Bilal N.: İngiliz Belgeleriyle Türkiye’de Kürt Sorunu, (1924-1938), Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim Ayaklanmaları, Anka- ra, TTK Yayınları, 1991.
• Tanör, Bülent: Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul, YKY Yayınları, 2001.
• Teziç, Erdoğan: 100 Soruda Siyasi Partiler (Partilerin Huku- ki Rejimi ve Türkiye’de Partiler), İstanbul, Gerçek Yayınevi, (t.y.).
• Tökin, F. Hüsrev: Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Düşün- celerin Gelişmesi, İstanbul, Elif Yayınları, 1965.
• Tunçay, Mete: Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi- nin Kurulması 1923-1931, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
• Turan, Şerafettin: Atatürk’ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olay- lar, Düşünürler, Kitaplar, Ankara, TTK, 2010.
• Turgut, Hulusi (Der.): Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, İs- tanbul, İş Bankası Kültür Yayınları, 2005,
• Türkiye’de Siyasi Dernekler, II, Ankara, İçişleri Bakanlığı Emni- yet Genel Müdürlüğü Neşriyatı, Başbakanlık Devlet Matbaası, 1950.
• Özoğlu, Hakan: Cumhuriyetin Kuruluşunda İktidar Kavgası, 150’likler, Takrir-i Sükûn ve İzmir Suikastı, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2011.
• Us, Asım: Gördüklerim/ Duyduklarım Duygularım, (Yay. Haz. İsmail Dervişoğlu), İstanbul, Kitabevi, 2012.
• Yalçın, Hüseyin Cahit: Siyasi Anılar, (Haz. R. Mutluay), İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1976.
• Yalman, Ahmet Emin,: Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdikle- rim, C.III, (1922-1944), İstanbul, Rey Yayınları, 1971.
• Yeşil Ahmet: Türkiye Cumhuriyeti’nde İlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Ankara, Cedit Neşriyat, 2002.
• Yılmaz, Mustafa: İngiliz Basını ve Atatürk’ün Türkiyesi, Ankara, Phoenix, 2002.
• Weiker, F. Walter: Political Tutelage And Democracy In Turkey, The Free Party And Its Aftermath, Leiden E.J. Brill, 1973.
• Zürcher, Erik Jan: Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyasal Muhale- fet, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, (1924-1925), Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010.
• ______________: Milli Mücadele’de İttihatçılık, Çev. Nüzhet Sa- lihoğlu, İstanbul, İletişim Yayınları, 2013. 3. Makaleler
• Anzerlioğlu, Yonca: “The Revolts of Nestorian Christians Against the Ottoman Empire and the Republic of Turkey’’, The Muslim World, Volume, 100, (January 2004), p.p.45-59.
• Ataseven, Süleyman: “ Başvekil Rauf Orbay’’, Çağdaş Türkiye Ta- rihi Araştırmaları Dergisi, C.III, S. 8, (1988), s.s. 225-242.
• Aytepe, Oğuz: “Ankara’nın Merkez ve Başkent Olması’’, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Der- gisi, S. 33-34, Mayıs-Kasım 2004, s.15-22.
• _____________: “Yeni Belgeler Işığında Halifeliğin Kaldırılması ve Hanedan Üyelerinin Yurtdışına Çıkarılmaları’’, Ankara Üniver- sitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 29-30, Mayıs - Kasım 2002, s.s.15-29.
• Ekincikli, Mustafa: “Türk Demokrasi Kültürünün Gelişim Sürecin- de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kuruluşu’’, Akademik Bakış, C.6, S.11, (Kış 2012), s.s.151-163.
• Harris, George S.: “The Role of the Military in Turkish Politics’’, Middle East Journal, Vol. 19, No. 1, (Winter 1965), p.p.54-66.
• Kısıklı, Emine: “Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi’’, Ankara Üniversitesi Türk inkılâp Tarihi Ensi- tüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 24, (Kasım 1999-2003) s. 487-526.
• Köker, Tolga: “The Establishment of Kemalist Secularism in Tur- key’’, Middle East Law and Governance, 1:2 (2009), p.p.1-32.
• Kürkçüoğlu, Erol: “1923 Seçimleri’’, A.Ü. Atatürk Dergisi, C.1, S.3, (1989), s.s.121-145.
• Olson, Robert -W. William F. Trucker: “The Sheikh Sait Rebellion in Turkey (1925): A Study in the Consolidation of a Developed Uninstitutionalized Nationalism and the Rise of Incipent (Kur- dish) Nationalism’’, Die Welt des Islams, New Series, Vol.18, Issue 1/4, (1978), p.p.195-211.
• Ozankaya, Özer: “Cumhuriyeti Hazırlayan Düşünce Ortamı-II, An- kara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.43, S.1, (1988), s.s.157-167.
• Rustow, Dankwart A.: “The Army and the Founding of the Turkish Republic’’, World Politics, Vol.11, No. 4 (Jul., 1959), p.p.512- 552.
• Sancaktar, Fatih Mehmet: “1924 Anayasasının Oluşum Sürecinde Çift Meclis İle İlgili Tartışmalar’’, Altıncı Uluslararası Atatürk Kongresi, 12-16 Kasım 2007, Ankara, Ankara, Atatürk Araştır- ma Merkezi, 2010, ss.2187-2208.
• Taş, N. Fahri: “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin İkinci Döneminde Bir Seçim Olayı’’, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü Dergisi, C.5, S.1, 2012, ss.215-227.
• Uzun, Hakan: “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Süreklilik’’, Avrasya Etütleri TİKA, 23 Yaz-Sonbahar 2002, s.27-52.
• Yaman, Ahmet Emin, “Başkumandanlık Kanunu’’, Ankara Üni- versitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C.3, S,9, 1992, s.85-110.
• Yüceer, Saime: “Cumhuriyet Dönemi Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinde İlk Girişim: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, (Yay. Danş. Halil İnalcık), Türkler Ansiklopedisi, C.16, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.s.534-545.
• Zürcher, Erik Jan: “Atatürk ve 1924’teki Çok Partili Demokrasi’’, Tarih ve Toplum, Ocak, 1988, C.9, S. 49. s.s.16-19.