The Semantic Layers of the Particle Thumma/ثم in the Qur’ān and the Problem of Translation

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 217 - 238, 15.12.2025

Servet Demirbaş

https://doi.org/10.46595/jad.1796139

Öz

Before the revelation of the Qur’an, Allah Almighty endowed its first recipients—the Arabs—with an exceptional command of language and a refined literary taste, thereby familiarizing them with the miraculous eloquence and rhetoric of the Qur’an. The Qur’an, revealed in clear and articulate Arabic, elevated the language to an even higher level. From this perspective, even particles used in the Qur’an transcend being ordinary linguistic elements and assume multifaceted functions within the semantic structure of the verses. One such particle is thumma (ثم), which links words or sentences within the framework of context (siyāq) and co-text (sibāq).Classified among the conjunction particles, thumma is generally described as denoting syntactic coordination in the predicate, succession, and temporal delay between the connected elements. However, its meaning is not confined to these functions; depending on its contextual usage, it conveys further nuances. In the Qur’an, thumma does not merely indicate chronological sequence but also expresses gradation, progressive elevation, improbability (istib‘ād), repetition, cause–effect relations, continuity, and step-by-step progression. Failure to recognize these different layers of meaning may result in either altering or obscuring the intended divine message embedded in the Qur’anic discourse, or even generating rulings that the verse itself does not contain. Learners of Arabic through grammar manuals, unfamiliar with these subtleties, often translate thumma simply as “then” without considering alternative interpretations. Since such a translation is not always accurate, it gives rise to various problems in Qur’anic renderings. The aim of this study is to examine, from linguistic and semantic perspectives, the diverse functions of the particle thumma in the Qur’an. Based on textual analysis, the meanings conveyed by this particle—repeated 330 times in the Qur’an—are evaluated. After presenting the views and interpretations of linguists and exegetes, the study highlights translation issues found in selected Qur’anic renderings (ma‘āl). It has been determined that the particle thumma (ثم), beyond its primary meaning, carries various additional meanings that render the verse clearer, provide a broader and deeper richness of meaning, and contribute to the comprehension of the divine discourse. Through the given examples, it has been demonstrated that greater care is required in the translation of this particle in Qur’anic renderings. In most Qur’an translations, it is observed that the word is generally rendered as “then” without considering the context of the verse or the meanings this particle adds to it. Such a translation often remains incomplete. Therefore, in translation efforts, it is necessary to take into account the nuances that thumma brings to the verse, and not limit its rendering to “then”, but also employ expressions such as “moreover” or “thus”, and in some cases make use of inverted sentence structures, in order to help Turkish readers achieve at least a minimal level of understanding of the Qur’an through its translations.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Thumma (ثم) , Particle , Semantic Layers , Translation , Rendering , Problem.

Sümme/ثم Edatının Kur’ân-ı Kerîm’de Anlam Katmanları ve Çeviri Sorunu

Öz

Allah Teâlâ, Kur’ân-ı Kerîm’i indirmeden önce onun ilk muhatapları olan Araplara dili iyi kullanma melekesi ve edebî zevk bahşederek onları Kur’ân-ı Kerîm’in i‘câz ve belagatine aşina kılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’in fesih ve anlaşılır Arapçayla indirilmesi bu dili daha yukarı seviyelere taşımıştır. Bu yönüyle Kurân-ı Kerîm’de kullanılan edatlar bile sıradan bir dil unsuru olmanın ötesinde âyetlerin anlam örgüsü içinde çok yönlü işlevler üstlenmektedir. Bu lafızlardan biri de kelimeleri ya da cümleleri siyak-sibak çerçevesinde birbirine bağlayan “sümme/ثم” edatıdır. Atıf harfleri sınıfında yer alan bu edatın manası genel olarak cümle içinde birbirine bağladığı unsurlar arasında yüklemde birlik, peşi sıralık ve zamanda gecikme olarak belirtilmiştir. Ancak bu edatın anlamı bununla sınırlı kalmayıp yer aldığı metnin siyak ve sibakına göre daha farklı manalar içermektedir. “Sümme/ثم” edatı, Kur’ân-ı Kerim’de tek boyutlu bir zaman sıralaması ifade etmenin ötesinde tertip, tedricî yükseliş, istib‘âd, tekrar, illet-ma‘lûl ilişkisi, süreklilik ve aşamalı ilerleyiş gibi farklı anlam katmanlarıyla karşımıza çıkmaktadır. Bu farklı manalara dikkat edilmediğinde Kur’ân-ı Kerim’in nazmında mündemiç bulunan murâd-ı ilahînin farklılaşmasına, bozulmasına bazen de âyetin içermediği bir hükmün oluşmasına sebep olabilmektedir. Arapçayı gramer kitapları vasıtasıyla öğrenenler genellikle ثم edatının içerdiği manalara aşina olmadıklarından diğer ihtimallere bakmadan “sonra” anlamı ile tercüme etmektedirler. Bu tür tercüme her yerde doğru sonuç vermediği için meâllerde çeviri sorunları oluşmaktadır. Bu çalışmanın amacı ثم edatının Kur’ân’daki farklı kullanım alanlarını dilbilim ve anlambilim açısından incelemektir. Nitel araştırma yöntemlerinden metin analizine dayalı olarak Kur’ân-ı Kerim’de 330 defa tekrar eden bu edatının ifade ettiği manalar değerlendirilmiştir. Bu hususta dilbilimcilerin ve müfessirlerin görüş ve yorumları ele alındıktan sonra seçilen bazı meâllerdeki çeviri sorunlarına dikkat çekilmiştir. Araştırmada, ثم edatının aslî anlamının dışında farklı anlamlar içerdiği, bu anlamların âyetin manasını daha anlaşılır kıldığı, daha geniş ve derin anlam zenginliğine ulaşıldığı ve ilahî hitabın anlaşılmasına katkı sunduğu tespit edilmiştir. Bu edatının Kur’an meâllerindeki çevrisi konusunda daha dikkatli olunması gerektiği verilen örnekler üzerinden gösterilmeye çalışılmıştır. Kur’an meâllerinde genel olarak âyetin bağlamı ve bu edatın âyete kattığı anlamlar dikkate alınmadan “sonra” sözcüğüyle çevirisi yapıldığı görülmüştür. Bu çeviri çok kere eksik kalmaktadır. Meâl çalışmalarındaثم edatının âyete kattığı manalar dikkate alınarak Türkçe tercümesinin sadece “sonra” sözcüğü değil “dahası ve böylece” gibi sözcükler de kullanarak, bazı durumlarda devrik cümle ile yapılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Böylece Türk okurların Kur’ân-ı Kerîm’i meâller üzerinden asgari seviyede anlamalarına katkı sunulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Sümme/ثم , Edat , Anlam Katmanları , Meâl , Çeviri , Sorun.

Kaynakça

• Abdülhâlık, Muhammed. Dirâsât fî üslûbil’-Kur’ân. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasen Saîd. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1990.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-me‘ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâdu İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyzâvî, Abdullâh b. Ömer. Envâru’t-tenzîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Câmî, Nûreddîn Abdurrahmân. el-Fevâidü’z-zıyâiyye. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, ts.
• Çetin, M. Nihat. “Arap”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 3/276-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Demirbaş, Servet. “Kur’ân-ı Kerîm’de ‘Bel’ Edatının İçerdiği Manalar ve Türkçeye Çeviri Problemi”, Eskiyeni 47 (Eylül 2022), 765-788. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1039336.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1432/2010.
• Ebû Hayyân. Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî, İrtişâfu’d-drab min lisâni’l-Arab, thk. Receb Osman Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hânci, 1418.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’ân-i’l-Kerîm. 9 Cilt. Kahire: Dârü’l- Mushaf, ts.
• Enbârî, Abdurrahmân b. Muhammed. Esrâru’l-arabiyye. thk. Muhammed Behcet. Dımışk: Matbûâü’l- Mecmei‘’l-Arabî, ts.
• Erdoğan- Yüce, Tunahan–Kübra. “Meânî Kurallarının Kur’ân Meâllerine Yansıması”, Turkish Studies Religion, (2025, 20 /2), 411-427. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.80862.
• Galâyinî, Mustafa. Câmiu‘’d-dürûsi’l-‘arabiyye. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1994.
• Hacıbekiroğlu, Abdullah. “Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler”. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Hân, Muhammed. “Arap Dilinde Edatların Yapı ve Fonksiyonları”. çev. Abdullah Hacibekiroğlu. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 14/28 (2015/2), 129-140.
• Hassân, Temmam. el-Lugatü’l-‘arabiyye ma‘naha ve mebnaha. Mağrib: Dâru’s-Sakâfe, 1994.
• Hudarî, Muhammed el-Emîn. Min esrâri hurûfi’l-atf fi’z-Zikri’l-hakîm. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1993.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdükhak el-Endeüsî. el-Muharrarü’l-vecîz. Abdüsselam Muhammed. 6.Cilt. Beyrut: Dâdu’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Kâfiye. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2011.
• İbn Kemâl Paşa, Şemsüddîn Ahmed. Esrâru’n-nahv. thk. Ahmed Hasan. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî. Şerhu’l-Mufassal 10 Cilt. Mısır: et-Matabâatü’l-Müniriyye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 3. Basım. 1984.
• İrbîlî, Alâuddîn. Cevâhiru’l-edeb fî ma ‘rifeti kelâmi’l-Arab. nşr. imîl Bedî‘ Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1991.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Râğıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2010.
• İsnevî, Cemâleddin Abdurrahim. el-Kevkebu’d-durrî. thk. Muhammed Hasan Avvâd. Ürdün: Dâru Ammâr, 1405/1985.
• Kâsimî, Cemâleddîn. Mehâsinü’te’vîl. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1995.
• Kınevcî, Sıddık b. Hasen. Fethu’l-beyân. 15 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1992.
• Kırcı, Recep. “Arap Dilindeki اَم ve اَوْ Edatları İle İlgili Bir İnceleme”. Pamukkale Üniveritesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran, 2021), 588-600. https://doi.org/10.17859/pauifd.951726.
• Kur’an Meâl-Tefsir. çev. Mehmet Okuyan. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsiri. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 16. Basım, 2009.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Kurʾân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et- Türkî. 22 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Fâtıma Yûsuf el-Haymî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Muhammed Esed. Kur’an Mesajı: Meâl-Tefsir. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk İstanbul: İşaret Yayınları, 9. Basım, 2015.
• Murâdî, Hasen b. Kâsım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-me‘ânî thk. Fahreddin Kabâve-Muhammed Nedîm Fâdıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1992.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdulhâlik. 2 Cilt. Beyrut: Âlemu’l- Kütüb, 2. Basım, 1415/1994.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah. Medârikü’t-tenzîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Radıyyüddîn el-Esterâbâdî, Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’r-Radî li Kâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Yahya Beşîr Mısrî 2 Cilt. Sudi Arabistan: Neşrü’r-Resâili’l-Câmi‘yye, 1417/1996.
• Râzî, Fahrüddîn. Mefâtîhu’l-gayb 11 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1417/1997.
• Samarrâî, Fâdıl Sâlih. Me‘ani’n-nahv. 3 Cilt. Amman: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Sîbeveyhi, Amr b. Osmân. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hânci, 1408/1988.
• Suyûṭî, Celaleddin. Hem‘u’l‐hevâmi‘ fî şerḥi Cem‘i’l‐cevâmi‘. thk. Ahmed Şemsüddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l‐ Kütübi’l‐İlmiyye, 1998.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Ali 4. Cilt Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Şınkîtî, Muhammed el-Emîn. Edvâü’l-beyân. 4 Cilt. Riyad: Dâru İlmi’l-Fevâid, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdülmuhsin et-Türkî 30. Kahire: Dâdu Hicr, ts.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Yediyıldız, Fatih. “Arap Dilinde Lev Edatı, İşlevleri ve Kur’ân’daki Kullanımları, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (Aralık, 2022): 767-794. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1161394
• Yüksel, Ahmet. “Arap Dilinde Me‘ani’l-Huruf İlmine Dair Literatur Calışmaları”. EKEV. 8/20, (Yaz 2004), 295-306.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an gavâmizı’t-tenzîl. thk. ‘Adil Ahmed el-Mevcûd Ali. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-‘Abîkân, 1418/1998.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahîm 4 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, ts.
• Zevzânî, Hüseyin b. Ahmed. Şerhu’l-mu‘allekâti’s-sebi‘. Beyrut: Dâdu İhyâi’türâsi’l-Arabî, 2002.