The Center of Religious, Social, and Cultural Services in The Kānūnī Era: Suleymaniye Complex

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 65 - 96, 15.06.2024

Yasin Yılmaz

https://doi.org/10.46595/jad.1386858

Öz

In the Islamic civilization, from the early periods onward, complexes known as kulliyya were constructed to fulfill the functions of education, culture, and social services. Kulliyyas are multipurpose architectural complexes. Throughout Islamic history, külliyes, with their incorporated madrasas, played a pioneering role in advancing scientific developments, mosques in fostering religious activities, and dār al-shifāʾ and imarets in providing health and social services. They made significant contributions to establishing social order. Among the Turks who embraced Islam, the tradition of constructing kulliyyas began in Central Asia with Tamgac Bughra Khan in the early periods. As this practice evolved, by the time of the Ottoman era, kulliyyas had become indispensable structures of Islamic civilization in all their institutions and organizations, contributing significantly to the religious, social, economic, and cultural realms. In the Ottoman State, which constituted the Anatolian and Balkan regions of Islamic civilization, significant expansions and developments were achieved in the specified fields. Among these complexes, the Fatih Complex and the Suleymaniye Complex, with the services they provided until the 19th century, have stood out as among the most important institutions in the history of civilization. In this study, we will attempt to evaluate the Suleymaniye Complex, built by Sultan Suleyman the Magnificent in Istanbul, using information obtained from original sources. The complex serves as an indicator of the period’s advanced state in social, cultural, and economic fields. The Suleymaniye Complex, constructed by Suleyman in Istanbul, encompasses a mosque primarily for congregational prayers, with a focus on the etiquette of prayer. Additionally, it includes an imaret for social assistance, a dar al-hadith for educational and scholarly activities, and four specialized madrasas. There is also a mekteb-i sibyān for providing basic education to children, a daruşşifa and a medical madrasa for health services, as well as student rooms and a kitchen. The magnitude of the complex reflects the high level of advancement during the reign of Sultan Suleyman, who is considered the pinnacle of political, social, and cultural achievements. To ensure the continuity of services in the institutions mentioned in Islamic civilization, waqfs (charitable endowments) played a crucial role. Sultan Suleyman the Magnificent took measures to ensure the sustainability of the institutions he built in Istanbul. To achieve this, he had a waqfiyya (endowment document) prepared, specifying the rules for the continuation of these institutions, particularly in the areas of religion, education, health, and social services. The waqfiyya outlined the desired purposes, the adherence to specific rules, the working conditions of officials, as well as their duties, authorities, and responsibilities. The endowed properties were also clearly defined. The institutions within the Süleymaniye Complex, financially supported by the waqfs established by Sultan Suleyman, were meticulously recorded in the waqfiyya, capturing all the details

Anahtar Kelimeler

Suleymaniya Complex, Kānūnī Sultan Suleyman, Istanbul, Madrasah.

Kanuni Dönemi Dinî, Sosyal ve Kültürel Hizmetlerin Merkezi Süleymaniye Külliyesi

Öz

İslam medeniyetinde eğitim, kültür ve sosyal hizmetlerin ifası için ilk dönemlerden itibaren çok amaçlı yapılar topluluğu denilen külliyeler inşa edilmiştir. İslam Tarihi boyunca külliyeler, bünyelerinde bulunan medreselerle ilmî, camilerle dinî, darüşşifalarla sağlık ve imarethanelerle de sosyal hizmetlerin ifasına öncülük ederek toplum düzeninin sağlanmasına büyük katkı sağlamıştır. İslam’ı kabul eden Türkler arasında Orta Asya’da ilk dönemlerden itibaren Tamgaç Buğra Han ile başlayan külliyeler gelişerek Osmanlı Dönemine gelindiğinde bütün kurum ve kuruluşlarıyla dinî, sosyal, ekonomik ve kültürel alanlarda İslam Medeniyetinin vazgeçilmez yapıları olmuşlardır. Külliye mimarisi ve hizmetleri alanında İslam medeniyetinin Anadolu ve Balkan havzalarını oluşturan Osmanlı Devletinde de büyük açılımlar ve gelişmeler olmuştur. Bu külliyeler arasında Fatih ve Süleymaniye Külliyelerinin 19. yüzyıla kadar yaptıkları hizmetlerle medeniyet tarihinin en önemli kurumları arasında yer aldıkları görülmüştür. Bu çalışmamızda Kanuni Sultan Süleyman’ın İstanbul’da inşa ettirdiği Süleymaniye Külliyesi üzerinde özgün kaynaklardan elde ettiğimiz bilgilerle bir değerlendirme yaparak dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik alanlardaki gelişmişliğine işaret etmeye çalışacağız. Süleymaniye Külliyesi, Kanuni’nin İstanbul’da inşa ettirdiği içerisindeki ibadet özellikle de cemaatle namazların edası için cami, sosyal yardım sağlanması amacıyla imaret, eğitim ve ilmi faaliyetlerin yürütülmesi için darulhadis ile dört ihtisas medresesi, çocuklara ilk eğitimin verildiği sıbyan mektebi, sağlık hizmetleri ile eğitimi için daruşşifa ve tıp medresesi ile talebe odaları ve tabhaneden oluşmaktadır. Külliyenin büyüklüğü siyasi, sosyal ve kültürel alanların zirvesi kabul edilen Kanuni Sultan Süleyman döneminin gelişmişliğinin çok ileri seviyede olduğunu göstermektedir. İslam Medeniyetinde bahsedilen kurumlarda hizmetlerin devamını sağlamak için de vakıflar devreye girmiştir. Kanuni Sultan Süleyman da İstanbul’da inşa ettirdiği kurumların varlığının devamı, söz konusu hizmetlerin belirli kurallar çerçevesinde istenilen amaca uygun yapılması, görevlilerin çalışma şartları, görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi ile vakfedilen akaratın neler olduğunu belirtmek gayesiyle bir vakfiye hazırlatmıştır. Kanuni’nin kurduğu vakıfların mali destek verdiği Süleymaniye Külliyesi’ndeki kurumlar, vakfiyede bütün ayrıntılarıyla kaydedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Süleymaniye Külliyesi, Kanuni Sultan Süleyman, İstanbul, Medreseler.

Etik Beyan

Bu çalışmada etik kurul gerekmemektedir.

Kaynakça

• BOA, Hatt-ı Hümayûn, nr. 15, 462 (Müneccimbaşılığın Sultan Mehmed saatçisi Hasan’a verilmesine dair bir ruûs).
• BOA, Maliyeden Müdevver Defter, nr. 1954.
• Fatih Mehmed II Vakfiyesi, VGM. Yayınları, Ankara 1938.
• Kanunî Sular Vakfiyesi, VGMA, D. 1388.
• Kanunî Şam Vakfiyesi, VGMA, D. 1391.
• Kanunî Vakfiyesi, VGMA, nr. 1390.
• TSM, Koğuşlar Kütüphanesi, 888 nolu Ahkâm Defteri.
• TSMA, D. 8228, 2803.
• Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1993.
• Ahmed Refik, Âlimler ve Sanatkârlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980.
• Ahunbay, Zeynep. “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları”. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988, 1/239-309.
• Akozan, Feridun. “Süleymaniye-Fatih Külliyeleri”. Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, haz. Zeki Sönmez. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1988.
• Akozan, Feridun.“Türk Külliyeleri”. Vakıflar Dergisi /8 (1969): 303-308.
• Aliağaoğlu, Alpaslan.-Uğur, Abdullah. "Osmanlı Şehri". Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi/38 (Ağustos 2016): 203-226.
• Arseven, Celal Esad, Türk Sanat Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1971.
• Âşık Çelebi, Menâzirü’l-Avâlim, Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi, nr. 616, II.
• Bahadır, Osman. Osmanlılarda Bilim. İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1996.
• Baltacı, Cahit. XV. ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Süleymaniye Camii ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993-994/1585-1586”. Vakıflar Dergisi 9 (1977), 109-161.
• Barkan, Ömer Lütfi. Süleymaniye Câmii ve İmareti İnşâatı (1550-1557). Ankara: TTK Yayınları, 1972.
• Baykara, Tuncer. “Osmanlı Devleti Şehirli Bir Devlet Midir?”. Osmanlı. ed. G. Eren. 9/109-161. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Beksaç, Remziye. İstanbul’da Kanunî Sultan Süleyman Medreseleri ve Onu Alakadar Eden Müesseseler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, 1937.
• Berki, Ali Himmet. Istılah ve Tâbirler. Ankara: VGM Yayınları, 1966.
• Bozkurt, Nebi. “Dârulkurrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/543-545. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Cantay, Gönül. “Dâruşşifâlar”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Vakıflar Bankası Yayınları, 1988.
• Cantay, Gönül. Anadolu Türk Mimarîsinde Dâru’ş-şifâlar (Hastaneler)ın Gelişmesi. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1992.
• Cantay, Tanju. “Süleymaniye Camii Şadırvanı”, Arkeoloji ve Sanat, Arkeoloji ve Sanat/20-21 (1984): 10-11.
• Celâl-zâde Mustafa. Tabakâtu’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4422.
• Çam, Nusret. İslâm’da Sanat ve Sanatta İslâm. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Çeçen, Kazım. Süleymaniye Suyolları. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları, 1986.
• Dener, Halit. Süleymaniye Umumî Kütüphanesi. İstanbul: Maarif Basımevi, 1957.
• Dündar, Abdulkadir. Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi (XVIII ve XIX. Yüzyıl. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Ebû Bekr b. Behram Dımeşkî; Kitabu Nusreti’l-İslâm ve’s-Sürûr Fî Tahrîr-i Kitab-ı Atlas-ı Mayur, TSM, Bağdad, nr. 325-333.
• Ergin, Osman. İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve Sanat Müesseseleri-Dolayısıyla Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1939.
• Eyice, Semavi. “Hamam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/402-430. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Eyice, Semavi. “İstanbul: Tarihî Eserler-Kütüphaneler”, MEBİA, 5/2.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Es’âd Efendi, 2162.
• Gökbilgin, M.T. XV- XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar-Mülkler-Mukataalar. İstanbul: İÜEF. Yayınları, 1952.
• Gürkan, İsmail Kâzım, Süleymaniye Dâru’ş-şifâsı, İÜEF. Yayınları. İstanbul 1966.
• Hasan Beyzâde, Ahmed Paşa. Tarih. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, Emanet, 1434.
• Karaçelebi-zâde Abdulaziz, Süleymannâme, Bulak, Mısır 1248
• Karaçelebizâde, Abdülaziz Efendi. Ravzatü’l-Ebrâr. Kahire: Bulak Matbaası, 1285.
• Karagöz, Mehmet. “Osmanlıda Şehir ve Şehirli, Mekân-İnsan Beşeri Münasebetler”, Osmanlı, ed. G. Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 4/103-110.
• Kaya, Nevzat. “Süleymaniye Kütüphanesi”, Akademik Araştırmalar Dergisi 2/4-5 (Şubat-Temmuz 2000): 523- 531.
• Kayılı, Mutbul.“Mimar Sinan’ın Camilerindeki Akustik Verilerin Değerlendirilmesi”. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: VGM Yayını, 1988.
• Koç, Havva. “Süleymaniye Kütüphânesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7/104-105. İstanbul: Kültür Bakanlığı-Türk Tarih Vakfı, 1994.
• Kuban, Doğan. “Süleymaniye Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı-Türk Tarih Vakfı, 1994.
• Kuran, Aptullah. Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1980.
• Mecdî Efendi. Şakaiku’n-Nu’mâniyye Zeyilleri. haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Meriç, Rıfkı Melul. Mimar Sinan Hayatı, Eserleri. Ankara: TTK Yayınları, 1965.
• Mimar Sinan. Tezkiretü’l-Bünyan. İstanbul: TSM, Revan Kitaplığı, 1456.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. Muhteşem Süleymaniye. İstanbul: Damla Yayınları, 1991.
• Molnar, Jozef. Macaristan’daki Türk Anıtları. Ankara: TTK Yayınları, 1993.
• Nâzırî Mehmed Efendi. Tarihi Silsile-i Ulemâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Es’âd Efendi, 2142.
• Nev’î-zâde Atâî. Şakaiku’n-Nu’mâniyye Zeyilleri (Hadaiku’l-Hakaik). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Özkan, Merve Nur. “Medeniyet ve Cemiyet Harmanı: İslâm Şehirleri (7-19.Yüzyıl)”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 5/2 (Aralık 2021): 404-428.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Parmaksızoğlu, İsmet. “Muvakkit”. Türk Ansiklopedisi. 25/6 Ankara: MEB Yayınları, 1946.
• Sarı, Nil. “Osmanlı Dâru’ş-şifâlarına Tayin Edilecek Görevlilerde Aranan Nitelikler”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları/1 (1995): 16.
• Şemseddin Mehmed, Süleymannâme, TSM, Hazine Kitaplığı, nr. 1340.
• Tanman, M. Baha, “Dârulkurrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 8/545-548. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Tanman, M. Baha, “Sinan’ın Mimarisi İmaretler”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri/1 (1988): 333- 354.
• Tayla, Hüsrev. “Mimar Sinan Türbeleri”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarisi ve Sanatı (1988): 304-305.
• Tokay, Enver. İstanbul Şadırvanları. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1951.
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Unat, Yavuz. “Osmanlı Teknolojisine Genel Bir Bakış”, Osmanlı/8 (1999): 627-654.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Ünver, Süheyl. “Süleymaniye Külliyesinde Dâru’ş-şifâ, Tıp Medresesi ve Dâru’l-Akâkire Dair”, Vakıflar Dergisi /11 (1942): 11, 195.
• Yıldırım, Nuran. “Süleymaniye Dâru’ş-şifâsı”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7/95. İstanbul: Kültür Bakanlığı-Türk Tarih Vakfı, 1994.