Mu‘tezile’de Tövbenin Kamu Hukukuna Yansıyan Boyutu

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 144 - 173, 15.12.2024

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.46595/jad.1523024

Öz

Bu makale, sosyo-ahlakî yasal yönleriyle tövbe konusunu Mu’tezilî bakış açısıyla konu edinmektedir. Makalede tövbenin Allah’ın hukukuna taalluk eden yönünden ziyade insan hak ve onurunu ilgilendiren boyutu incelenecektir. Özellikle birey ve kamuya sirayet eden ihlâller nedeniyle gerekli olan tövbenin ahlakî, dinî ve hukukî kaideleri irdelenecektir. Mu‘tezilî teolojide tövbe fiilinde gerekli unsurlar, tövbe etmeyi gerektiren koşullar ve günaha karşı zorunlu yaptırımlar analitik bir yöntemle tahlil edilecektir. Makalede detaylı kavram analizlerine yer verilmeyecek ana tema Mu‘tezile’ye özgü görüşlerle sınırlandırılacaktır. Fakat güncel ile bağıntıyı sağlama gayesiyle kamu hakları ve menfaatini konu edinen modern dönem çalışmalarından da istifade edilecektir. Makalenin özgünlüğü tövbe konusunu bireysel dinî bir tercihin ötesine taşıyarak kamu ahlakı çerçevesinde yasal boyutlarıyla ele alacak olmasıdır. Böylece mesele, salt dinî içeriğiyle ele alınmayacak özellikle kamu hukuku dikkate alınarak sosyo-ahlakî bir boyut da eklenmiş olacaktır. Sonuç olarak kamu hukuku ve menfaatine yönelik ihlâl durumlarında tövbenin ahlakî ve yasal yaptırımı gerektiren bir ödev olduğu vurgulanarak onarıcı ve yapıcı yönü belirtilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu‘tezile, Kamu, Hukuk, Adalet, Tövbe.

The Reflection of Repentance on Public Law in Mu'tazila

Öz

This article deals with the subject of repentance in its socio-moral legal aspects from a Muʿtazilite perspective. The article examines the aspect of repentance that concerns human rights and dignity rather than the aspect of repentance that pertains to God's law. The moral, religious and legal principles of repentance, which is especially necessary for violations that affect the individual and the public, will be examined. From the Mu'tazilite perspective, the necessary elements in the act of repentance, the conditions that require repentance, and the obligatory sanctions against sin will be analyzed analytically. The article will not include detailed conceptual analysis, and the main theme will be limited to the views specific to the Mu'tazilites. However, in order to ensure relevance to the present, modern studies on public rights and interests will also be utilized. The uniqueness of the article is that it will take the issue of repentance beyond an individual religious preference and deal with its legal dimensions within the framework of public morality. Thus, the issue will not only be dealt with its religious content, but also a socio-moral dimension will be added, especially considering public law. As a result, it will be emphasized that repentance is a duty that requires moral and legal sanctions in cases of violations of public law and interests, and its restorative and constructive aspect will be stated.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu‘tazila, Public, Law, Justice, Repentance.

Kaynakça

• Abdullah, Somaya. “The Role of tawba (Repentance) in Social Work with Muslim Clients”. Exploring Islamic Social Work Between Community and the Common Good, ed. Hansjörg Schmid-Amir Sheikhzadegan. 233-249. Switzerland: Springer, 2022.
• Ammâra, Muhammed. el-İslam ve felsefetü’l-hükm. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1989.
• Ammâra, Muhammed. el-Mu’tezile ve müşkiletü’l-hürriyyeti’l-insâniyye. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1986.
• Ammâra, Muhammed. Mukaddime (Resâilü’l-Adl ve’t-Tevhîd), thk. Muhammed Ammâra. Beyrut: Dâru’ş- Şurûk, 1988.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûq fi’l-lüğa (Arap Dilinde ve Kur’an’da Farklar Sözlüğü). çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
• Attar, Mariam. Islamic Ethics Divine Command Theory in Arabo-Islamic thought. New York: Routledge Taylor & Francis e-Library, 2010.
• Biricikoğlu, Hale. Yerel Yönetimlerde Hesap Verebilirlik (Marmara Bölgesi Örneği). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Felsefetü’l-ciddi ve’l-hezl. haz. Muhammed Ali ez-Za’bîç Ys.: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfiyye, ts.
• Can, Seyithan. “Sosyo-Si̇yasi Olayların Teoloji̇k Söyleme Etki̇si̇ (Büyük Günah Meselesine Sosyo-Politik Bir
• Okuma Denemesi)”, İslâm ve Yorum III, ed. Emine Güzel - Serkan Demir. Ankara: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2019.
• Can, Seyithan. İnsan Özgürlüğü ve Sorumluluğu Bağlamında Kudret-Fiil İlişkisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Can, Seyithan. “Emir bi’l-Ma‘rūf Nehiy ani’l-Münker’ İlkesinin Günümüz Dini Söylemin İnşasında İşlevsel Yönü”, Eskiyeni 40 (20 Mart 2020), 209-210.
• Crone, Patricia. “Ninth-Century Muslim Anarchist”. Oxford University Press on Behalf of The Past and Present Society 167 (May 2000), 3-28.
• Dayf, Şevki. el-Asrü’l-İslamiyyi. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1963.
• Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-Basrî. Hülâsatü’n-nazar. thk. Sabine Schmidtke-Hasan Ansari. Tahran: Iranian Istitute of Philosophy – Institute of Islamic Studies, 2006.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslâm’da Toplum Düzeni, çev. Nurettin Demir-M. Vesim Taylan. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1993.
• Emîn, Ahmed. Feyzü’l-Hâtır. Kahire: Müessesetü Hindawî, 2017.
• Eryılmaz, Bilal – Biricikoğlu, Hale. “Kamu Yönetiminde Hesap Verebilirlik ve Etik”. İş Ahlakı Dergisi 4/7 (2011), 19- 45.
• Fadl, Khaled Abou. “Islam and the Challenge of Democratic Commitment”. Fordham International Law Journal 27/1 (2003), 1-70.
• Goldziher, İgnaz. Mezhebü’t-tefsiri’l-İslamiyyi. ter. Abdülhalim en-Neccar. Kahire: Mektebetü’l Hanci, 1955.
• Gül, Serdar Kenan. “Kamu Yönetiminde ve Güvenlik Hizmetlerinde Hesap Verebilirlik”. Polis Bilimler Dergisi 10/4 (2008), 71-94.
• Haddurî, Macid. İslam’da Adalet Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1999.
• Hâkim el-Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme. Tahkîmu’l-ukûl fi-tashîhi’l-usûl. San’a: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 2008.
• Hımmasî, Sedîduddîn Mahmûd er-Râzî. el-Münkızü mine’t-taklîd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, h. 1414/1993.
• Hoodbhoy, Pervez. Islam and Science-Religious Orthodoxy and The Battle for Rationality. London and New Jersey: Zed Books Ltd., 1991.
• Husain, Syed Mu’azzam. “Effect of Tauba (Repentance) on Pealty in Islam”. Islamic Studies 8/3 (1969), 189- 198.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Medâricü’s-Sâlikin. thk. Muhammed el-Mu’tasım Billah el-Bağdadî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Azlî, 2003.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed. el-Mecmû-fi’l-muhît-bi’t-teklîf. thk. Jan Peters. Beyrut: Dâru’l-Meşrîk, 1986.
• İbnü’l-Melâhimî, Mahmud b. Muhammed el-Havârizmî. Kitabü’l-Fâik fi-usûli’d din. thk. Faysal Bedir Avn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
• İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen b. Yûsuf b. Alî. Keşfu’l-Murâd fî-şerhi tecridi i’tikâd. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemiyyi, 1988.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî. el-Muğnî fî-Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. Muhammed Hıdr Nabha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr, Şerhü’l-Usûli’l-hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr. Fadlu’l-i’tizal-tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Tunus: 1986.
• Kâsım er-Ressî, Ebû Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Hasenî el-Alevî. “Kitabü’l-adl ve’t-tevhîd ve nefyi’t-teşbih ani’llahi’l-vâhidi’l-hamîd”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhid, thk. Muhammed Ammara. 130-172. Kahire: Dârü’ş-Şurûk, 1984.
• Khalil, Atif. “Atonement, Returning, and Repentance in Islam”. Religions 14/168 (2023), 1-9. https://doi.org/10.3390/rel14020168
• Legenhausen, Hajj Muhammad. “Religious Ethics and Moral Realism”. Rebelatory Ethics 9 (2015), 13-37.
• Mahmûd, Zeki Necîb. el-Ma’kul ve’l-lâ-ma’kul. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, ts.
• Maraz, Hüseyin. Mu’tezile’de Erdemli Arınma. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Maraz, Hüseyin. “Mu’tezile’nin “El-Menzile Beyne’l-Menzileteyn” Savunusu ve Doğuşu İle İlişkisi”, Kelam Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016), 1-33.
• Metz, Adam. el-Hadaratü’l-İslamiyye fi’l-karnir-rabî’il-hicrî, ter. Muhammed Abdülhadi Ebu Rîde. Beyrut: Dârü’l-Kutübi’l-İlmiyye, ts.
• Muhammed, Sabri Osman. el-Metafizîka inde’l-Mu‘tezile. Kahire: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Muhsin, Necah. el-Fikrü’s-Siyâsiyyi inde’l-Mu‘tezile. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1996.
• Nasr, Seyyed Hossein. Islamic Philosophy From Its Origin To The Present. New York: State University of New York Press, 2006.
• Nisâbûrî, Kutbuddîn Ebî Ca’fer Muhammed b. el-Hasen. el-Hudûd. Kum: Müessesetü’l-İmam es-Sâdık, h. 1414.
• Okumuş, Namık Kemal. “Kur’an’da Değişim ve Dönüşümün Belirlenmiş Yasal Adımlarının Kelâmî Yorumu”, e- Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/2 (24) (Ağustos 2019), 440-467.
• Osman, Abdulkerim. Nazariyyetü’t-Teklif-Erau’l-Kâdî-Abdilcabbâri’l-Kelâmiyye. Beyrut: y.y., 1971.
• Pomerantz, Maurice A. “Muʿtazilī Theology in Practice: The Repentance (tawba) of Government Officials in the 4th/10th century”. A Common Rationality: Mutazilism in Islam and Judaism, ed. Camilla Adang -Sabine Schmidtke-David Sklare. 463-494. Würzburg: Ergon-Verlag GmbH, 2016.
• Rassool, Hussein. “Sins Tawbah and The Process of Change”. International Journal of Islamic Psychology 4/1 (2021), 26-33.
• Salem, Hazem Y. Islamic Political Thought: Reviving a Rationalist Tradition. Denver: Faculty of the Josef Korbel School of International Studies University of Denver, Doctoral Thesis, 2013.
• Salih b. Ahmed-Abdurrahman b. Melluh, Mevsuatü-nadratü’n-neim fi-ahlaki’r-resüli’l-kerim. Suud: Dâru’l-Vesîle, 1998.
• Sâlimî, Ebu Muhammed b. Abdillah b. Hamid. Meşâriku envâri’l-ukûl. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1989.
• Şerif Murtazâ, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed. Resâilü’ş-Şerifi’l-Murtazâ. Kum: Dâru’l- Kur’ani’l-Kerim, h. 1405.
• Tenûhî, Ebû Alî el-Muhassin b. Alî b. Muhammed el-Kâdî. Nişvârü’l-muhâdara ve ehbârü’l-müzâkere, thk. Abbud es-Sâlicî. Beyrut: Dâru Sader, 1995.
• Turan, Erol-Çetin, Sefa-Bayrakdar, Ergin. “Kamu Yönetiminde Kayırmacılık ve Yozlaşmanın Önlenmesinde Yetenek Yönetimi Yaklaşımının Değerlendirilmesi” Türk İdare Dergisi 489/91 (Aralık 2019), 287-308.
• Vasalou, Sophia. Moral Agents and Their Deserts-The Character of Muʻtazilite Ethics. London: Princeton University Press, 2008.
• Yavuz, Salih Sabri. “Tevbenin İtizali Yorumu.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/1 (Şubat 2010), 7-22.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an-hakâik-i-ğavâmizi’l-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil. thk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvız. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998.