Dostluktan Çatışmaya Osmanlı Dönemi Türk-İngiliz İlişkileri

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 11 - 32, 20.01.2020

Taha Niyazi Karaca

Öz

16. yüzyılda resmi olarak başlayan Türk-İngiliz diplomatik ilişkileri günümüze
kadar devam etmektedir. Bu uzun süreç üç ana dönemde değerlendirilebilir.
Birinci dönemde iki ülke arasında dostluk ilişkileri gelişti ve İngiltere
ticari imtiyazlar elde etti. İki ülkenin yakınlaşmasında tehdit olarak
algılanan İspanya’nın rol oynadığı görülmektedir. İkinci dönemde İngiltere,
Osmanlı İmparatorluğu’nu Rusya tehdidine karşı korumaya çalıştı. İki ülkeyi
birbirine yaklaştıran Rus Çarlığı oldu. 18. Yüzyılda Rusya, ABD’nin bağımsızlık
savaşına destek vererek ve Fransa ile de 1787 yılında ticaret anlaşması
imzalayarak İngiltere karşıtlığını açıkça ortaya koydu. Rusya’nın Akdeniz’e
inme çabalarını ve Balkanlar üzerindeki nüfuzunu da gören İngiltere, Rusya’yı
kendi ekonomik ve siyasi gücüne karşı tehdit olarak algıladı. İngiltere,
Osmanlı İmparatorluğu’nu Rusya'ya karşı destekleyerek Rusya’nın Karadeniz’in
kuzeyinde kalmasına çalıştı. Koruma politikası 19. Yüzyılın ortalarına kadar
Muhafazakâr Parti mensupları tarafından devam ettirildi. Üçüncü dönemde ise
değişen politik görüşler nedeniyle Osmanlı İmparatorluğu düşman ülke ilan
edildi. Bu süreç 1875 yılında Liberal Parti’nin yaptığı kara propagandanın bir
sonucu olarak başladı. Artık iki ülke ortak çıkar merkezli dış politikadan
uzaklaşarak çatışma merkezli bir diplomatik ilişki dönemine girdi. Balkan,
Ermeni, Mısır, Yahudi yerleşim sorunları, Türkiye'nin Ortadoğu topraklarının
elde edilme çabası ve nihai olarak Birinci Dünya Savaşı iki ülkenin çatışma
alanları olarak belirdiler.

Makalede Osmanlı dönemi Türk-İngiliz ilişkileri tahlil edilerek iki ülkenin
diplomatik ilişkileri panoramik bir bakış açısıyla değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İngiltere, Britain

Kaynakça

• Aktepe, Münir; “Osmanlı İmparatorluğunun Islahı Hakkında İngiltere Elçisi Layard’ın II. Abdülhamid’e Verdiği Rapor”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı:22 (Temmuz 1969)
• Anderson, Matthew Smith; Doğu Sorunu, Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme, (1774-1923), İstanbul 2001.
• Arı, Bülent; Akdeniz'de İki Süper Gücün Hakimiyet Mücadelesi, Kadim Yayınları, Ankara 2019.
• Armaoğlu, Fahir; 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1997.
• Badem, Candan; The Ottomans and the Crimean War (1853-1856), Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Sakarya 2007.
• Bağış, Ali İhsan; “III. George Dönemindeki İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ekonomi Siyaseti 1760-1815”, Türk-İngiliz İlişkileri 1583-1984 (400. Yıldönümü), Ankara 1985.
• Bardakçı, Murat; Yıkılış ve Kuruluş: Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluş Belgeleri, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.Black, Edwin; Banking on Bagdad, New Jersey 2004.
• Bostan, İdris; “Karadeniz’in Dış Ticarete Kapalı Olduğu Dönemde Trabzon Limanı”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon 1999.
• British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, The Near and Middle East 1854-1914, Part 1, Volume: 3, (General Editors: Kenneth Bourne and D. Cameron Watts) University Publication of America, 1984.
• Can, Deniz; Tanzimat Dönemi Osmanlı-İngiliz İlişkileri (1833-1878), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1998.
• Casey, Michael S.; The History of Kuwait, Greenwood Press, London 2007.
• Cecil, Lady Gwendolen Life of Robert Marquis of Salisbury, II, London 1921.
• Cezar, Mustafa; Mufassal Osmanlı Tarihi, III. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 2011.
• Clay, Christopher; Gold for Sultan, Western Bankers and Ottoman Finance 1854-1881, London 2000.
• Dawson, Jane E. A.; The Politics of Religion in The Age of Mary, Queen of Scots, Cambridge University Press, Cambridge 2004.
• Dereli, Hamit; Kraliçe Elizabeth Döneminde Türkler ve İngilizler, İstanbul 1951.
• Docherty, Gerry; Macgregor, Jim; The Secret Origins of First World War, London 2013.
• Earle, Edward Mead; Bağdat Demiryolu Savaşı, İstanbul 1972.
• Ekinci, İlhan; Fırat ve Dicle’de Osmanlı İngiliz Rekabeti, Ankara 2007.
• Ekinci, Mehmet Rezan; Osmanlı-Rus İlişkileri Çerçevesinde Kırım Savaşı (1853-1856), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005.
• Evran, Ertaç; İngiltere-İran İlişkilerinde İran 1901-1954, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Kırşehir 2013.
• Durant, Will and Ariel; The Story of Civilization, XI, The Age of Napoleon, Simon and Schuster, New York 1975.
• Gladstone, W.E.; Lessons in Massacre, London 1877.
• Gladtstone, W.E.; Bulgarian Horrors and the Question of the East, London 1876.
• Goffman, Daniel; Osmanlı İmparatorluğu’nda İngilizler 1642-1660, İstanbul 2001.
• Gülsoy, Ufuk; Hicaz Demiryolu, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Doktora Tezi), İstanbul 1994.
• Gümüş, Musa; Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Politikası, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Konya 2013.
• Hakluyt, Richard; The Principal Navigations Voyages Traffiques and Discoveries of the English Nation, Volume V, The Macmillan Company, New York 1906.
• Hardinge, Charles; My Indian Years 1910-1916, London 1948.
• Harris, David; Britain and the Bulgarian Horrors of 1876, Chicago 1939.
• Hepworth, George; Through Armenia on Horseback, New York 1898.
• Heywood, C.J.; “1689-1698 Yılları Arasında İngiliz-Türk Diplomatik İlişkileri”, Türk-İngiliz İlişkileri 1583-1984 (400. Yıldönümü), Ankara 1985.
• Hurewitz, J.C.; Diplomacy in The Near and Middle East, Vol. I, Macmillan Company, Princeton, New Jersey 1956.
• İki Dost Hükümdar: Sultan II. Abdülhamid, Kaiser II. Wilhelm, (Editör: İlona Baytar), TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul 2010.
• İpek, Nedim; “Churchill Vakası (1836)”, Belleten, Cilt: LIX, Sayı: 226 (Aralık 1995)
• Jastrow, Morris; The War and The Bagdad Railway, London 1917.
• Jorga, Nicolae; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, V, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005.
• Karaca, Taha Niyazi; Büyük Oyun: İngiliz Başbakanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma Planı, Timaş Yayınevi, İstanbul 2011.
• Karaca, Taha Niyazi; Türk-İngiliz İlişkileri ve Mehmet Akif Paşa’nın Anıları, İstanbul 2006.
• Koloğlu, Orhan; Miyop Çörçil Olayı, Ceride-i Havadisin Öyküsü, Yorum Yayınları, Ankara 1986.
• Karal, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Karasu, Cezmi; Kutsal Yerler Sorunundan Paris Anlaşması’na Kadar Diplomatik Faaliyetler (1850-1856), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1994.
• Khadduri, Majid; “The Anglo-Egyptian Controversy”, Proceedings of the Academy of Political Science, Vol: 24, No: 4 (January 1952)
• Kinglake, Alexander William; Invation of Crimea, I, London 1863.
• Kocabaşoğlu, Uygur; Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• Kon, Kadir; “Almanya'nın İslâm Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi Sayı 53, (2011)
• Kunzle, David; “Gustave Dore’s History of Holy Russia: Anti-Russian Propaganda from the Crimean War to The Cold War”, Russian Review, Vol: 42, No: 3, (July 1983)
• Kurat, Akdes Nimet; “Hoca Sadeddin Efendi’nin Türk-İngiliz Münasebetlerinin Tesisi ve Gelişmesindeki Rolü”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010.
• Kurat, Akdes Nimet; Türk-İngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi (1553-1610), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1953.
• Küçük, Cevdet; “Bulgar İhtilalinin (1876) İngiliz Kamuoyunda Uyandırdığı Tepki ve Bunun Osmanlı-İngiliz İlişkilerine Tesiri”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (8-9), 1979-1980, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1980.
• Kürkçüoğlu, Ömer; Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1978.
• Kütükoğlu, S. Mübahat; Balta Limanına Giden Yol: Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1950), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Kütükoğlu, Mübahat; “1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Muahedesi”, Türk-İngiliz İlişkileri 1583-1984 (400. Yıldönümü), Ankara 1985.
• Laluma, Matthew Paul; Realism and Anti-Aristocratic Sentiment in Victorian Depictions of Crimean War, Yale University, (Unpublished Ph.D. Thesis), 1981.
• Loades, David; The Reign of Mary Tudor: Politics, Government and Religion in England 1553-58, Routledge, New York 2013.
• Loewenberg, Peter; “Gladstone, Sin and Bulgarian Horrors”, Fantasy and Reality in History, Oxford 1995.
• Luke, Harry Charles; Cyprus Under Turks, 1571-1878, Oxford University Press, London 1921.
• MacColl, Malcolm; The Sultan and The Powers, London 1896.
• Mahmud Celaleddin Paşa, Mirat-ı Hakikat, I, İstanbul 1979.
• Martin, Colin; Parker, Geoffrey; Spanish Armada, W.W. Norton & Company, New York 1992.
• Nazır, Bayram; Mülteciler Meselesi 1849-1851, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Erzurum 1999.
• Noviçev, A.D.; Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleşmesi, Onur Yayınları, Ankara 1979.
• Ortaylı, İlber; “Son Unversal İmparatorluk Osmanlı ve II. Abdülhamid”, Türkler, Cilt 12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• Ortaylı, İlber; Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Alım Yayınevi, İstanbul 2006.
• Osmanlı Belgelerinde Kırım Savaşı (1853-1856), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 2006.
• Özcan, Besim; Rus Donanmasının Sinop Baskını (30 Kasım 1853), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 1990.
• Piyade Mirliva Rüştü, Akabe Meselesi, (Yayına Hazırlayan: Mustafa Öztürk), Elâzığ 1997.
• Poole, Stanley Lane; Lord Stratford Canning’in Türkiye Hatıraları, Ankara 1988.
• Read, Conyers; Mr. Secretary Walsingham and The Policy of Queen Elizabet, Volume 3, Archon Books, 1967.
• Reguer, Sara; “Persian Oil and the First Lord: A Chapter in the Career of Winston Churchill”, Military Affairs, Vol. 46, No. 3 (October 1982)
• Remak, Joahim; The Origins of World War I 1871-1914, New York 1967.
• Rosedale, H.G.; Queen Elizabeth and The Levant Company, London 1904.
• Sampson, Anthony; The Seven Sisters: The Great Oil Empires and The World They Shaped, New York 1991.
• Samson, Alexander; “Power Sharing: The Co-monarchy of Philip and Mary”, Tudor Queenship: The Reigns of Mary and Elizabeth, (Edited by Alice Hunt; Anna Whitelock), Palgrave Macmillan, New York 2010.
• Shaw, Stanford J.; Ottoman Empire in World War I, Vol 1, Ankara 2006.
• Shaw, Stanford; Shaw, Ezel Kural; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II, İstanbul 1983.
• Skilliter, Susan; “William Harborne: İlk İngiliz Elçisi 1583-1588”, Türk-İngiliz İlişkileri 1583-1984 (400. Yıldönümü), Ankara 1985.
• Sontag, Roymand James; European Diplomatic History 1871-1932, New York 1933.
• Soy, H. Bayram; Almanya’nın Osmanlı Devleti Üzerinde Nüfuz Mücadelesi (1890-1914), Poenix Yayınevi, Ankara 2004.
• Soy, H. Bayram; “II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdülhamid”, Türkler, Cilt.13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• Soysal, İsmail; Fransız İhtilali ve Türk-Fransız Diplomatik Münasebetleri (1789-1802), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Talbot, Micheal; British-Ottoman Relations. 1661-1807, The Boydell Press, Woodbridge 2017.
• Temperley, Harold; England and Near East: The Crimea, London 1936.
• The Economic History of The Turkey 1800-1914, (Edited by Charles Isawi), Chicago 1980.
• The Letters of T.E. Lawrence, (Edited by David Garnett), Jonathan Cape Publishing, London 1938.
• Tozer, Henry Fanshawe; Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, London 1881.
• Türkgeldi, Ali Fuad; Mesail-i Mühime-i Siyasiye, I, (Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1987.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı; “Tersane Konferansının Mukarreratı Hakkında Şura Mazbatası”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, VI/9 (Mart 1954)
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi, Cilt III/2. Kısım, Ankara 2011.
• Walton, Richard; The Power of Oil, New York 1977.
• Weir, Alison; The Life of Elizabeth I, Ballantine Books, New York 1998.
• Williamson, David; William Ewart Gladstone: Statesman and Scholar, Toronto 1898.
• Yalçınkaya, M. Alaattin; “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• Yapıcı, Hakkı; Takvim-i Vekayi’de Kırım Harbi (1853-1856), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1999.
• Yeniay, İ. Hakkı; Yeni Osmanlı Devlet Borçları Tarihi, İstanbul 1964.
• Yurdakul, Nurcan Özkaplan; İngiltere Ortadoğu’ya Nasıl Girdi?, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.