MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDEN CUMHURİYETE KEMALİZMİN AYDINLANMACI VE LAİSİST SÖYLEMİNİN DÖNÜŞÜMÜ

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 22 - 40, 31.12.2021

Burak İyiekici

Öz

Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucuları arasında yer alan ve sonrasında ‘Kemalizm’ olarak tanımlanacak ideolojiye yakın kadroların aydınlanma ve laiklik konusundaki söylemleri ve bu söylemlerdeki değişim incelenmiştir. Yalnızca erken cumhuriyet dönemi ile sınırlı tutulmuş olan çalışmada, öncelikle Kemalist kadroların aydınlanmacı ve laisist yaklaşımının belli başlı kaynakları irdelenmiştir. Bu bağlamda, yerel ve uluslararası alanlarda Kemalizme etkide bulunmuş düşünce ve felsefe akımları, ilgili dönemi anlamayı mümkün kılacak ölçüde aktarılmış, sonrasında ise kurucu kadroların bu etkileri Türkiye’ye ve yeni döneme nasıl uyarlamaya çalıştığı anlatılmıştır. Son olarak da Kemalizmin aydınlanmacı ve laisist söylemindeki değişim mercek altına alınmış, böylece söz konusu söylemin 1919-1924 arası ve 1924 sonrası karşılaştırıldığında farklılık arz ettiği gösterilmiştir. Çalışmanın amacı, Kemalizmin aydınlanmacı ve laisist söyleminin 1919-1924 arasındaki süreçle, 1924 sonrasındaki süreçte -özünde olmasa da en azından söylemsel düzeyde- birbirine karşıt veçhelere sahip olduğu ve bu karşıtlığı belirleyen temel unsurun da güç mücadelelerinin tansiyonu olduğunu ortaya koymaktır. 1919-1924 arasında özellikle hilafet kozuna sahip İstanbul Hükümeti ve emperyalizmle girişilen mücadelede İslam ülkelerinin desteğini alabilmek ve halk nezdinde meşruiyet inşa edebilmek maksadıyla daha ılımlı ve tavizkâr bir seküler söylem kullanılmıştır. 1924 sonrasında hilafetin ilgasıyla birlikte ise bu tavır terkedilmiş, yerine modernist-milliyetçi toplumun inşası için daha açık bir laisist dil kullanılmıştır. Çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş döneminde laikliğin hayata geçirilmesine yönelik kurumsal düzenlemeler, çıkarılan yasalar ve yeni rejimin tesisine ilişkin benzeri faaliyetler dışarıda bırakılmıştır. Tarihsel veri ve gelişmelere zaman zaman atıf yapılmış olmakla birlikte yalnızca Mustafa Kemal’in ve ekip arkadaşlarının söylem ve ifadeleri temel olarak alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kemalizm, Aydınlanma, Laiklik, Milli Mücadele, Cumhuriyet

The Transformation of Kemalism’s Pro-Enlightenment and Laicist Discourse From National Struggle Period to Turkish Republic

Öz

In this study, discourses of cadres, who were among the founders of the Republic of Turkey and close to the ideology would later be defined as ‘Kemalism’, on enlightenment and secularism and changes in these discourses are examined. The study, which is limited to the early republican period, is primarily addresses the sources of Kemalism's pro-enlightenment and laicist approach. In this context, the thought and philosophical movements that influenced Kemalism in local and international fields are explained, in addition how founding cadres tried to adapt these influences to Turkey and the new era is also analyzed. Finally, the change in the pro-enlightenment and laicist discourse of Kemalism is scrutinized, and it is shown that the said discourse differs when a comparison made between discourses of 1919-1924 era and post-1924 era.
The aim of the study is to reveal that Kemalism's pro-enlightenment and laicist discourse had opposing aspects between the period 1919-1924 and the period after 1924 -at least at the discursive level, if not in essence- and that the main factor determining this opposition was the condensation of power struggles. Between 1919 and 1924, a more moderate and compromising secular discourse was being used in order to gain the support of Islamic countries and to build legitimacy in the eyes of the people, for the struggle against imperialism and especially the Istanbul Government, which had the trump of the caliphate. With the abolition of the caliphate after 1924, this attitude has been abandoned and a more evident laicist language was used for the construction of a modernist-nationalist society.
The study leaves out institutional arrangements for the implementation of laicism during the establishment of the Republic of Turkey, enacted laws and similar activities related to the establishment of the new regime. Although historical data and developments will be referenced occasionally, only Mustafa Kemal's and his close circle’s discourses and expressions will be maintained as a basis for analysis.

Anahtar Kelimeler

Kemalism, Enligtenment, Laicism, Turkish National Struggle, Turkisg Republic

Kaynakça

• Ağaoğulları, M. A. (2010). Ulus-Devlet ya da Halkın Egemenliği. Ankara: İmge Kitabevi.
• Ağaoğulları, M. A. (2011). Batı'da Siyasal Düşünceler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ahmad, F. (2011). İttihatçılıktan Kemalizme. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Ahmad, F. (2013). İttihat ve Terakki (1908-1914). İstanbul: Kaynak.
• Akşin, S. (2011). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Ankara: İmge Kitabevi.
• Akşin, S. (2013). Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Arslan, N. (Dü.). (2006). Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I-III. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Atatürk, M. K. (2011). Nutuk 1919-1927. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Aykut, Ş. (2008). Kamâlizm (CHP Programının İzahı). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Bayburt, F. (2006). Türkiye Aydınlanması ve Köy Enstitüleri. S. Tanilli içinde, Türkiye'de Aydınlanma Hareketi. İstanbul: Alkım Yayınevi.
• Berkes, N. (2013). Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bolluk, H. (Dü.). (2004). Kurtuluş Savaşı'nın İdeolojisi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Borak, S. (1997). Atatürk'ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev Demeç Yazışma ve Söyleşileri. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Bozkurt, M. E. (2008). Atatürk İnkılâbı I-II. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Cebesoy, A. F. (t.y.). Sınıf Arkadaşım Atatürk. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Çavdar, T. (2008). Bir İnkılabın Günbatımı. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Çavdar, T. (2008). Türkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Çiğdem, A. (2001). Aydınlanma Düşüncesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demir, R. (1999). Türk Aydınlanması ve Voltaire. Ankara: Doruk Yayıncılık.
• Ewald, O. (2010). Fransız Aydınlanma Felsefesi. İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Hacıibrahimoğlu, I. Ç. (2012). Cumhuriyet ve Hümanizma Algısı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Hayek, F. A. (2005, Kış). Özgürlük, Akıl ve Gelenek. Liberal Düşünce, 10(37), s. 45-58.
• İlhan, A. (2011). Hangi Laiklik. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Kant, I. (2020, 08 05). "Aydınlanma Nedir?" Sorusuna Yanıt. İstanbul Tabip Odası Web Sitesi: https://www.istabip.org.tr/site_icerik/2017/haberler/kasim/aydinlanma_nedir_kant.pdf adresinden alındı
• Kemal, G. M. (2013). Medeni Bilgiler (Uygarlık Bilgileri). İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Kuran, A. B. (2000). İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Mardin, Ş. (2012a). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2012b). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ozankaya, Ö. (1981). Atatürk Devrimleri'nin Genel Niteliği Olarak Anlamı ve Çağdaş Demokratik, Ulusal Toplumun Gelişimi için Önemi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 36(1), s. 211-230.
• Ozankaya, Ö. (t.y.). Atatürk ve Laiklik.
• Peker, R. (1935). İnkılâb Dersleri. Ankara: Ulus Basımevi.
• Perinçek, D. (2011). Kemalizmin Felsefesi ve Kaynakları (Kemalist Devrim-5). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Perinçek, D. (Dü.). (2012). Atatürk Din ve Laiklik Üzerine. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Tanilli, S. (2006). Türkiye'de Aydınlanma Hareketi. İstanbul: Alkım Yayınevi.
• Teşkilât-ı Esasiye Kanunu. (t.y.). Kasım 10, 2020 tarihinde Anayasa Mahkemesi: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1921-anayasasi/ adresinden alındı
• Timur, T. (2008). Türk Devrimi ve Sonrası. Ankara: İmge Kitabevi.
• Vardar, B. (1985). Aydınlanma Çağı Fransız Yazını. İstanbul: Kuzey Yayınları.