Osmanlı Taşra İdaresinde Reform: Kastamonu Örneğinde Eyaletten Vilayete Geçiş ve Vilayet Umûm Meclisleri

Yıl 2021, , 923 - 946, 22.06.2021

Tevfik Evci

https://doi.org/10.21551/jhf.945981

Öz

Özet
Tanzimat Fermanı ile Osmanlı İmparatorluğu’nda idarî, askerî, malî vb. daha birçok alanda düzenlemeler yapılmıştı. Osmanlı idarecileri kötü gidişatı durdurabilmek için özellikle III. Selim devrinden beri Batı modelinde birtakım düzenlemeleri hayata geçirmişlerdi. İşte, 1839 yılında ilan edilen ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu olarak da anılan ferman, bu düzenlemelerin adeta zirvesidir. Günümüzde dahi gerek ferman gerekse fermanın uygulanması sosyal bilimciler arasında tartışılmaya devam etmektedir. Kimileri uygulamaları ülke gerçeklerinden uzak “aşırı batıcı” olarak tenkit ederken kimleri ise imparatorluğun çöküşünün engellenebilmesi için “zorunluluk” olarak desteklemektedir fakat şunu belirtmek gerekir ki reformlar, neredeyse İmparatorluğun siyasi ömrünün sonuna kadar yoğunluğu değişse de yapılmaya devam edilmiştir.
Bu reformlardan birisi de idare alanındaydı. 1864 tarihinde yürürlüğe giren bir nizamname, İmparatorluğun taşra idaresinde yeni bir dönemi işaret ediyordu. Taşra idaresinde uzun süredir uygulanan eyalet sisteminden vazgeçilerek vilayet sistemine geçilmişti. Çalışma konumuz olan Kastamonu da bu yerlerden birisiydi. Yeni nizam ile birlikte yeni idari birimler teşkil edilmişti. Bir başka yenilik de vilayet merkezlerinde valinin başkanlığında, vilayete bağlı livalardan (sancaklardan) seçimle gelen üyelerden oluşan Vilayet Umûmi Meclisi’dir. Azalar; bayındırlık, vilayette tarımın ve ticaretin geliştirilmesi gibi konularda kendi bölgelerinin ihtiyaçlarını ve taleplerini dilekçelerle valiye sunuyorlardı. Mecliste tartışılarak alınan kararlar ile talepler, Şûrâ-yı Devlet’e gönderiliyor ve burada uygun görülenlere onay veriliyordu. Kastamonu’da vilayet sistemine geçişle birlikte yeni nizam tesis edilmiş ve livalarda yapılan seçimle belirlenen üyeler, meclis-i umumiye gelerek çalışmaya başlamışlardı. Meclis, kendisine verilen görevi yerine getirmiş, Kastamonu Vilayeti’ne bağlı kazaların taleplerini müzakere etmiş ve bunları merkezi idareye bildirmişti. Bu çalışmamızda, Kastamonu Vilayeti’nin kurulmasını ve yine bu yeni sistemin bir kurumu olan umumi meclisin çalışma şekli, çeşitli örneklerle anlatılmaya çalışılmıştır. Böylece, yeni taşra idare sisteminin vilayetteki uygulaması ile bunların olumlu ya da olumsuz neticelerinin daha iyi görüleceği kanaatindeyiz. Öte yandan dönemin Kastamonu Vilayeti ve mülhak kazaların sorunlarına ve taleplerine dair verilen örneklerin, Kastamonu yerel tarih çalışmalarına katkı sağlayacağı da ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kastamonu, Meclis-i Umûmi, Taşra İdaresi

Reform in the Ottoman Provincial Administration: The Transition from State to Province and Provincial General Assemblies in the Case of Kastamonu

Öz

Özet
Tanzimat Fermanı ile Osmanlı İmparatorluğu’nda idarî, askerî, malî vb. daha birçok alanda düzenlemeler yapılmıştı. Osmanlı idarecileri kötü gidişatı durdurabilmek için özellikle III. Selim devrinden beri Batı modelinde birtakım düzenlemeleri hayata geçirmişlerdi. İşte, 1839 yılında ilan edilen ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu olarak da anılan ferman, bu düzenlemelerin adeta zirvesidir. Günümüzde dahi gerek ferman gerekse fermanın uygulanması sosyal bilimciler arasında tartışılmaya devam etmektedir. Kimileri uygulamaları ülke gerçeklerinden uzak “aşırı batıcı” olarak tenkit ederken kimleri ise imparatorluğun çöküşünün engellenebilmesi için “zorunluluk” olarak desteklemektedir fakat şunu belirtmek gerekir ki reformlar, neredeyse İmparatorluğun siyasi ömrünün sonuna kadar yoğunluğu değişse de yapılmaya devam edilmiştir.
Bu reformlardan birisi de idare alanındaydı. 1864 tarihinde yürürlüğe giren bir nizamname, İmparatorluğun taşra idaresinde yeni bir dönemi işaret ediyordu. Taşra idaresinde uzun süredir uygulanan eyalet sisteminden vazgeçilerek vilayet sistemine geçilmişti. Çalışma konumuz olan Kastamonu da bu yerlerden birisiydi. Yeni nizam ile birlikte yeni idari birimler teşkil edilmişti. Bir başka yenilik de vilayet merkezlerinde valinin başkanlığında, vilayete bağlı livalardan (sancaklardan) seçimle gelen üyelerden oluşan Vilayet Umûmi Meclisi’dir. Azalar; bayındırlık, vilayette tarımın ve ticaretin geliştirilmesi gibi konularda kendi bölgelerinin ihtiyaçlarını ve taleplerini dilekçelerle valiye sunuyorlardı. Mecliste tartışılarak alınan kararlar ile talepler, Şûrâ-yı Devlet’e gönderiliyor ve burada uygun görülenlere onay veriliyordu. Kastamonu’da vilayet sistemine geçişle birlikte yeni nizam tesis edilmiş ve livalarda yapılan seçimle belirlenen üyeler, meclis-i umumiye gelerek çalışmaya başlamışlardı. Meclis, kendisine verilen görevi yerine getirmiş, Kastamonu Vilayeti’ne bağlı kazaların taleplerini müzakere etmiş ve bunları merkezi idareye bildirmişti. Bu çalışmamızda, Kastamonu Vilayeti’nin kurulmasını ve yine bu yeni sistemin bir kurumu olan umumi meclisin çalışma şekli, çeşitli örneklerle anlatılmaya çalışılmıştır. Böylece, yeni taşra idare sisteminin vilayetteki uygulaması ile bunların olumlu ya da olumsuz neticelerinin daha iyi görüleceği kanaatindeyiz. Öte yandan dönemin Kastamonu Vilayeti ve mülhak kazaların sorunlarına ve taleplerine dair verilen örneklerin, Kastamonu yerel tarih çalışmalarına katkı sağlayacağı da ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kastamonu, Meclis-i Umûmi, Taşra İdaresi

Kaynakça

• Kaynakça T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA); Sadâret Mektûbî Kalemi, Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri
• (A. MKT. MHM): A. MKT. MHM. 378/88, 9 Mart Sene 1282 (20 Mart 1867); A. MKT. MHM. 387/41, 11 Rebiülevvel Sene 1284 (13 Temmuz 1867);
• A. MKT. MHM. 388/42, 13 Temmuz Sene 1283 (25 Temmuz 1867); A. MKT. MHM. 394/53, 26 Teşrinievvel Sene 1283 (7 Kasım 1867);
• A. MKT. MHM. 396/27, 17 Şevval Sene 1284 (11 Şubat 1868); A. MKT. MHM. 396/54, 21 Şaban Sene 1284 (18 Aralık 1867);
• A. MKT. MHM. 397/97, 12 Ramazan Sene 1284 (7 Ocak 1868); A. MKT. MHM. 399/87, 28 Kanunievvel Sene 1283 (9 Ocak 1868); A. MKT. MHM. 433/53, 20 Şevval Sene 1285 (30 Şubat 1869).
• Cevdet Dâhiliye (C. DH): C. DH. 107/5304 İrâde-Dâhiliye (İ. DH):
• İ. DH. 585/40764, 29 Ramazan Sene 1285 (13 Ocak 1869); İ. DH. 597/41580, 25 Temmuz Sene 1285 (6 Ağustos 1869).
• İrâde-Meclis-i Mahsus (İ. MMS): İ.MMS. 133/5692, 29 Muharrem Sene 1284 (2 Haziran 1867)
• İrâde-Meclis-i Vâlâ (İ. MVL): İ. MVL. 575/25823; İ. MVL. 580/2652, 5 Receb Sene 1284 (2 Kasım 1867); İ. MVL. 582/26152, 17 Ağustos Sene 1283 (29 Ağustos 1867).
• İrâde-Şûrâ-yı Devlet (İ. ŞD): İ. ŞD. 7/349, 1 Rebiülevvel Sene 1285 (22 Haziran 1868); İ. ŞD. 18/773, 15 Nisan Sene 1286 (27 Nisan 1870);
• İ. ŞD. 19/781, 25 Mart Sene 1286 (6 Nisan 1870); İ. ŞD. 20/866, 18 Mart Sene 1287 (30 Mart 1871); İ. ŞD. 21/876, 27 Mart Sene 1287 (8 Nisan 1871).
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MVL): MVL. 739/44, 21 Teşrinievvel Sene 1283 (2 Kasım 1867); MVL. 740/41, 16 Teşrinievvel Sene 1283 (28 Ekim 1867).
• Şûrâ-yı Devlet Belgeleri (ŞD): ŞD. 1638/2, 17 Nisan Sene 1284 (29 Nisan 1868); ŞD. 1638/38, 17 Şevval Sene 1286 (20 Ocak 1870); ŞD. 1639/1, 21 Kanunisâni Sene 1285 (2 Şubat 1870);
• ŞD. 1639/2, 27 Receb Sene 1286 (2 Kasım 1869); ŞD. 1639/4, 21 Muharrem Sene 1287 (23 Nisan 1870); ŞD. 1639/13, 28 Şaban Sene 1287 (23 Kasım 1870).
• Matbu Vesikalar ve Süreli Yayınlar; Düstur, 1. Tertib, Cilt 1 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Def’a 1, Sene 1263; Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Def’a 5, Sene 1267 Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, Def’a 1, Sene 1286 Takvim-i Vekayi, 16 Mart 1867 (10 Zilkade Sene 1283), Nr. 875;
• 4 Ekim 1867 (5 Cûmâdel-âhire Sene 1284), Nr. 894; 8 Ekim 1867 (9 Cûmâdel-âhire Sene 1284), Nr. 895
• Araştırma Eserleri AKBAL, Fazıla (1951), “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdarî Taksimat ve Nüfus”, TTK, Belleten, Cilt XV, Sayı 60, Ekim 1951, s. 617-628.
• BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara 1988.
• ÇADIRCI, Musa, "Anadolu’da Redif Askeri Teşkilâtının kuruluşu", Cilt 8, Sayı 14, Mayıs 1963, s. 63-75.
• _______, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK, Ankara 1991.
• _______, “Osmanlı Döneminde Yerel Meclisler”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 2, Sayı 5, Eylül 1993, s. 3-12.
• _______, “Tanzimat”, Osmanlı, Cilt 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 183-198.
• DAVISON, Roderic, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, Çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, İstanbul 2005.
• GÖYÜNÇ, Nejat, Osmanlı Devleti’nde Taşra Teşkilâtı (Tanzimat’a Kadar), Osmanlı, Cilt 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 77-88.
• GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Türkiye’de Mahallî İdareler, Türk ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, Ankara 1967.
• İNALCIK, Halil, “Eyalet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 11, İstanbul 1995, s. 548-550.
• İZGÖER, Ahmet Zeki, “Osmanlı Salnâmelerinin Şehir Tarihi Bakımından Önemi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 3, Sayı 6, 2005, s. 539-552.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt 7, TTK Ankara 2003.
• _______, Osmanlı Tarihi, Cilt 6, TTK Ankara 2007.
• _______, Osmanlı Tarihi, Cilt 5, TTK, Ankara 2007.
• KILIÇ, Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdarî Taksimatı Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ 1997.
• KILIÇ, Selda Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de İl Yönetimi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 1995.
• LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK, Ankara 1993.
• ORTAYLI, İlber, “19. Yüzyılda Kastamonu Vilayetindeki Yapısal Değişim Üzerine”, A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın Yayın Yüksekokulu Yıllığından Ayrı Basım, Ankara 1977, s. 301-307.
• _______, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), TTK Ankara 2000.
• ÖNEN, Nizam ve REYHAN Cenk, Mülkten Ülkeye Türkiye’de Taşra İdaresinin Dönüşümü (1839-1929), İletişim Yayınları, İstanbul 2011. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, İstanbul 1993.
• REYHAN, Cenk, “Cebel-i Lübnan Vilâyet Nizamnamesi”, Memleket Siyaset Yönetim, 2006/1, s. 171-181.
• SENCER, Muzaffer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı, Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, "Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilayeti Nizamnamesi", Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 5, Sayı 2, Mart 1996, s. 67-81.
• ŞAHİN, İlhan, “Kastamonu”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul 2001, s. 585-588.
• TÖNÜK, Vecihi, Türkiye’de İdare Teşkilâtı, Kanaat Basım ve Ciltevi, Ankara 1945.
• TURAL, Erkan, “1861 Hersek İsyanı, 1863 Eyalet Teftişleri ve 1864 Vilayet Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 13, Sayı 2, Nisan 2004, s. 93-123.
• _______ , “Minyatür Bir Tanzimat Ülkesi: Lübnan ve 1861 Lübnan Vilayet Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 14, Sayı 2, Nisan 2005, s. 65-91.
• TURAL, Erkal ve ÇAPAR, Selim, 1864 Vilayet Nizamnamesi, Türkiye ve Orta-Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Ankara 2015.
• YAMAN, Talât Mümtaz, Osmanlı İmparatorluğu Mülkî İdaresinde Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Tecrübesi, İstanbul 1940.