XVII. Yüzyıl Batılı Seyyahların Eserlerinde ve Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Etnik Klişeleştirme

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 499 - 514, 28.06.2022

Esma Çakır

https://doi.org/10.21551/jhf.1125022

Öz

XVII. Yüzyıl’da diğer zamanlara nazaran oldukça çok sayıda Avrupalı seyyah Osmanlı İmparatorluğunu ziyaret etmiş ve bu ziyaretlerini de o sırada Avrupa’da çokça okunan bir tür olan seyahatname şekline getirerek yayınlamıştır. Avrupa’da durum bu iken Osmanlıda henüz matbaa yoktur, seyahatname yazmak şöyle dursun kamu görevi ya da ticaret gibi zorlayıcı bir sebep olmaksızın seyahat etmek çokça rastlanır bir durum değildir. Avrupalı seyyahların Osmanlıyı ziyaretleri, hem onların Osmanlı toplumunu hem de Osmanlı toplumundaki fertlerin onları gözlemlemesine yol açar. İşte bu gözlemlerin Avrupalı tarafını seyahatnamelerden okurken Osmanlı tarafına ilişkin olanları şu anda bilinen bu ölçekteki tek eser olan Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde görmek mümkündür. Bu gözlemlere bakıldığında her bir tarafın diğerini, çoğunlukla mesnedi olmayan bir takım klişelerle tanımladıkları görülmektedir. Bu alandaki çalışmalarda “etnik klişeleştirme” teriminin kullanımı Robert Dankoff’a aittir. Bu klişelerden bazıları zamana yenik düşmüş bazıları ise günümüzde var olan etnik ve dinî klişelere zemin hazırlamıştır. Bizim bu çalışmada amacımız XVII. Yüzyılda Osmanlı topraklarını ziyaret eden bazı Batılı seyyahların ve Evliya Çelebi'nin kullandığı etnik kökene dayalı bu klişelerin tespiti ve bunlar üzerinden tarafların birbirlerini algılayış biçimlerini karşılaştırmaktır.
Araştırma sonucunda görülmüştür ki; ilgili dönemde Osmanlı ülkesini ziyaret eden batılı seyyahlar sadece burada yaşayan Türkler değil Hıristiyan başka gruplarla ilgili de çeşitli önyargılara sahiptirler ve bu önyargılar bir takım klişeleştirmelere yol açmıştır. Bununla birlikte aynı dönem için benzer bir tutum Evliya Çelebi için de geçerlidir. Evliya Çelebi de Türkler dahil olmak üzere, bir çok etnik grupla ilgili çeşitli klişeler kullanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Etnik Klişeleştirme, Batılı Seyyahlar, Evliya Çelebi, Türkler, Gayrı Müslimler

Ethnic Stereotyping in the Works of Seventeenth-Century Western Travelers and the Evliya Çelebi’s Seyahatname

Öz

In the seventeenth century, compared to other times, a large number of European travelers visited the Ottoman Empire and published these visits in the form of travelogues, a genre that was widely read in Europe at that time. While this is the situation in Europe, there was no printing press in the Ottoman Empire yet; it was not common to travel without a compelling reason such as public work or business. The visits of European travelers to the Ottoman Empire lead them to observe the Ottoman society and the members of the Ottoman society to observe them.. While reading the European side of these observations from travel books, it is possible to read the Ottoman side from the travel book of Evliya Çelebi, which is the only work of this scale currently known. Looking at these observations, it is seen that each side defines the other with a set of stereotypes that are mostly ungrounded . The use of the term "ethnic stereotyping" in studies in the field belongs to Robert Dankoff. Some of these clichés have lost in time, and some have paved the way for ethnic and religious stereotypes that exist today. Our aim in this study is to identify these ethnic-based stereotypes used by some Western travelers who visited the Ottoman lands in the seventeenth century, and Evliya Çelebi and to compare the ways in which the parties perceive each other.
As a result of the research, it was seen that; Western travelers in the seventeenth century had various prejudices about not only Turks living here but also other Christian groups, and these prejudices led to some stereotypes. However, a similar attitude is also valid for Evliya Çelebi for the same period. Evliya Çelebi also used various stereotypes related to many ethnic groups, including Turks.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Ethnic Stereotyping, Western Travelers, Evliya Çelebi, Turks, Non-Muslims

Kaynakça

• ADIYEKE, Nuri, “Osmanlı Millet Sistemine Dair Tartışmalar ve Siyasal Bir Uzlaşma Modeli Olarak Osmanlı Millet Sistemi”, Yeni Türkiye, 60 (2014), ss. 1-13. BAYBAL, M. Sami, Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Osmanlı’da Yaşayan Gayrimüslimlerin Durumları, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1992. BLOUNT, Henry, Doğu Akdeniz’e Yolculuk (1634), ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2010.
• BREÜNİNG, Hans Jakob, Breüning Seyahatnamesi: Doğu Ülkelerine Yolculuk, İstanbul 1579, İstanbul, 2020.
• ÇETİN, Firdevs, Batılı Seyyahlara Göre İstanbullu Gayrimüslimler ( 1553-1673), İstanbul, 2012.
• DANKOFF, Robert, An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi, Brill, Leiden, 2006.
• DANKOFF, Robert, Seyyah-ı Âlem Evliya Çelebinin Dünyaya Bakışı, çev. Müfit Günay, İstanbul, 2010. DU LOIR, Clausier, Du Loir Seyahatnamesi: IV. Murat Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları, İstanbul, 2016.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebanın Yönetimi, İstanbul, 1990.
• EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, haz. S. A. Kahraman – Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, 2008.
• EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum- Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit (2. Kitap: 2 Cilt), haz. Y. Dağlı- S. A. Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2008.
• EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Mısır, Sudan, Habeşistan, Somali, Cibuti, Kenya, Tanzanya, (10. Kitap: 2 Cilt), haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2011.
• HAKYEMEZ, Cemil, “Nasıl Bir Şii-Sünni Birlikteliği?”, Eskiyeni, İlkbahar 2012, sayı 25, ss. 70-80.
• KAHRAMAN, Seyit Ali, “Evliyâ Çelebi’de Türkler ve Türk Dili”, TRT Akademi, Yunus Emre ve Türk Dili Sayısı (2021), ss. 254-269.
• KÖMÜRCİYAN, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul, İstanbul, 1988.
• LEWIS, Bernard, Çatışan Kültürler: Keşifler Çağında Hristiyanlar, Müslümanlar, Yahudiler, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul, 2020.
• MANTRAN, Robert, XVI. ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat, çev. M. A. Kılıçbay, İstanbul, 1991.
• POLONYALI SIMEON, Polonyalı Bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiye'si, Çev. Hrand D. Andreasyan, Sadeleştiren İslam Özkan, İstanbul, 2016.
• TAVERNIER, Jean- Baptiste, Tavernier Seyahatnamesi, çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbul, 2017.
• TEMİZKAN, Abdullah, “Evliya Çelebi’nin Kimlik Algısı”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/2 (Kış 2011), ss.1-12. THEVÉNOT Jean, Thevénot Seyahatnamesi, çev. Ali Berktay, İstanbul, 2014.
• TOLAN, John, LAURENS, Henry, VEINSTEIN, Gilles, Europe and the Islamic World: A History, Princeton University Press, 2013.