Tarihi İpek Yolunun Açılması ve Sonrasına Dair Süreçte İktisadi Faktörlerin Yeri ve Önemi

Yıl 2019, Cilt: 10 Sayı: 3, 60 - 86, 15.12.2019

İbrahim Onay

Öz

Bu
çalışma, Büyük Hun Devleti zamanına işaretlenen tarihi İpek Yolu’nun açılmasında
ve özellikle 4-5. yüzyıla kadar olan tarihi süreçte etkin olan iktisadi
faktörleri ve gelişmeleri konu edinmektedir. Bir Türk devleti olan Büyük Hun
Devleti ile Çin’deki Han Hanedanlığı arasındaki siyasi ve askeri
mücadelelerinin bir sonucu olarak yaşanan gelişmeler, tarihi İpek Yolu’nun
açılmasına neden olmuştur. Fakat iki devlet arasındaki siyasi ve askeri
nitelikteki bu mücadelelerin, en başından itibaren iktisadi nitelikler de
içerdiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle henüz, Mo-tu Ch’an-yü (Mete Tanrıkut)  zamanında (M.Ö. 209-174) yapılmaya başlanan
Hun ve Han Devletleri arasındaki bazı antlaşmaların, bu ekonomik değerlere dair
içerikler taşıdığı görülmektedir. Böylece, tarihi İpek yolunun gerek açılması
gerekse sonrasına dair gelişmelerde bu ekonomik gerekçeleri ve bununla
bağlantılı sonuçları görmek mümkündür. Bu ticari yollarla ilgili süreçlerin
içerisinde yer alan bazı toplulukların ve tarihi kişiliklerin de rolü olduğu
bilinmektedir. Bu konuda, göçebe bir topluluk olan Yüeh-chihlerin, Han İmparatoru
Wu-ti’nin (M.Ö. 141-87) ve onun görevlendirdiği Çinli casus elçi Chang
Ch’ien’in adından da bahsedilmelidir. Bu casus elçinin seyahati sonrası,
Türkistan sahasının Hunlar açısından ekonomik değerinin farkına varan Han
Hanedanlığının, bundan sonraki temel politikalarından birinin, bu yollar
üzerinde egemen olma çabası olduğu anlaşılmaktadır. Bu mücadele sürecinde dâhi
İpek yolu, iktisadi gelişimine devam etmiştir. Bu sürecin bir parçası olan
Yüeh-chihlerin ve onların kurduğu Kuşhan devletinin, İpek yolu ile ilişkili
iktisadi faaliyetlerin, Hindistan ve Güney Doğu Asya’ya ulaşması ve yayılması
konusunda rolü olduğu anlaşılmaktadır. Yine siyasal, coğrafi ve iktisadi
nedenlerin bir sonucu olarak Sogdlar da ipek yolu ticareti ile ilgili gelişimin
önemli bir parçası haline gelmişlerdir. Bu ticari yollar üzerinde bulunan
kentlerin tarihi ve kültürel gelişimi de bu iktisadi gelişmelerden doğrudan
etkilenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hun, Han, Yüeh-chih

Kaynakça

• Baykuzu, Tilla Deniz, (2002), “Kuzey Liang Hun Devleti”, Türkler Ansiklopedisi, C. 1, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 758-762.Baykuzu, Tilla Deniz, (2015), “Turfan’dan Kaşgar’a İpek Yolu Üzerindeki Vaha Şehirleri”, İpek Yolu, İstanbul: TKHV., 59-85.Beckwith, Christopher I., (2011), İpek Yolu İmparatorlukları, Ankara: Odtü Yayıncılık. Bielenstein, Hans, (2005), Diplomacy and Trade İn The Chinese World 589-1276, Handbook of Oriental Studies, Section Four China, Brill, Leiden-Boston.Cosmo, N.D., (2002), “Hun İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yükselişi” Türkler Ansiklopedisi, C.1 Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 709-719. Cosmo N. D., (2009), “Han Frontiers; Toward an Integrated View”, Journal of The American Oriental Society, Vol.129, No:2, 199-214.Dale, Stephen F., (2009). “Silk Road, Cotton Road or…Indo-Chinese Trade in Pre-European Times”, Modern Asian Studies, Vol. 43.No.1, Expanding Frontiers in South Asian and World History: Essay in Honour of John F. Richards, Cambridge University Press,.79-88. Eberhard, Wolfram, (1967), Settlement and Social Change İn Asia, Hong Kong University Press. Eberhard, Wolfram, (1996), Çin’in Şimal Komşuları, Ankara: TTK Yayınları. Eberhard, Wolfram, (2007), Çin Tarihi, Ankara: TTK. Yayınları.Ekrem, Nuraniye H., (2012), “Chang Ch’ien’in Seyahat Raporuna Göre Hun Döneminde Orta Asya”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C.9, S.2, s.7-51.Enoki, Kazuo, (1968), “Hsieh, Fu-Wang or Wang of the Tüeh –shih”, Toyo Bunko, No,26, 1-13.Enoki, Kazuo, (1983), “On The Relationship Between the Shih-chi Bk. 123 and the Han Shu BKS.61 and 96”, Toyo Bunko, No: 41, 1-30.Ercilasun Konuralp, (2013), Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kaşgar, Ankara: TTK. Yayınları.Ercilasun Konuralp, (2015), “Eski ve Orta Çağlarda Tacikistan coğrafyası ve İpek Yolu”, İpek Yolu, İstanbul: TKHV Foltz, Richard C., İpek Yolu Dinleri, Medrese Yayınları, İstanbul 2006.Ghosh Suchandra, (2001), “The Route of Horse Trade in Early in India (Upto C.500 AD.), Proceedings of the İndian History Congress, Vol. 61, Part One: Millennium, 126-131.Gömeç Saadettin, (2011), Köktürk Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi.Gömeç Saadettin, (2012), Türk Hun Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi.Groot de. J.M.- G.Ahmetcan Asena, (2011), 2500 Yıllık Çin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve Türkistan, İstanbul: Pan Yayınları. Grousset, Rene, (2006), Bozkır İmparatorluğu, çev. Reşat Uzmen, İstanbul: Ötüken Yayınları. Gumilev L.N., (2013), Hunlar, Çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları.(HHT) HAN HANEDANLIĞI TARİHİ: HSİUNG-NU (HUN) MONOGRAFİSİ, (2004), Hazırlayan: Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.(HHTBB) HAN HANEDANLIĞI TARİHİNDE BATI BÖLGELERİ, (2012), Hazırlayan: Ayşe Onat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.Harmatta, J., (1996), “The Wall of Alexander the Great and the Limes Sasanicus”, Bulletin of the Asia Institute, New Series, Vol. 10. Studies in Honor of Vladimir A. Livshits, 79-84.Helfen- Otto Maenchen, (1945), “The Yüeh-Chih Problem Re-Examined,” Journal of The American Oriental Society, vol. 65, No. 2. Hirth, Friedrich , (1917), “The Story of Chang K’ien, China’s Pioneer in Western Asia: Text and Translation Chapter 123 of Ssï-Ma Ts’ien’s Shï-Ki,” Journal of the American Oriental Society, Vol.37, 89-152.İzgi Özkan, (2014), “XI. Yüzyıla Kadar Orta Asya Türk Devletlerinin Çin’le Yaptığı Ticari Münasebetler”, Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları, Haz. Erkin Ekrem - Serhat Küçük, Ankara: TTK. Yayınları, 95-137.Kafesoğlu, İbrahim, (1972), Türk Milli Kültürü, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.Koca, Salim, (2003), Türk Kültürünün Temelleri, II. Cilt, Ankara: Odes Kültür Yayınları.Lalitha, V., (1991), “The Silk Route”, Proceeding of the Indian History Congress, Vol. 52, 894-902.Ligeti L., (1986), Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadrettin Karatay, Ankara: TDK. Yayınları. Mızrak Eğemen Çağrı, (2014), Yüeh-chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri”, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS), Yıl 7, Sayı XIX, 371-404.Mori, Masao, (1984) “Sogdluların Orta-Asya’daki Faaliyetleri”, Belleten, 47/185, 339-351.Narain A.K, (2000), “İç Asya’da Hint Avrupalılar, çev. Levent Köker, Erken İç Asya Tarihi, Der. Denis Sinor. Ankara: İletişim Yayınları.Onat, Ayşe, (1990), “Çin Türkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı Bilgiler”, Belleten, C. LIV, Sayı 211, 913-920.Ögel, Bahaeddin, (2003), İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara: TTK. Yayınları.Ögel, Bahaeddin, (2015), Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Cilt:1, 2, Ankara: TTK. Yayınları. Pulleyblank, Edward G. (1968), “ Chinese Evidence For The Date Of Kanişka”, Papers on the Date of Kaniska, ed. A.L.Basham, Leiden: Brill, 247-258.Pulleyblank, Edward G., (1970), “The Wu-Sun and Sakas and The Yüeh-Chih Migration” , Bulletin of The Scholl of Oriental and African Studies (BSOAS), 33 (1), 154-160.Pulleyblank, Edward G, (1981), “Han China İn Central Asia”, International History Review, Vol. 3, 278-286.Pulleyblank, Edward G. (1983), “ The Chinese and Their Neighbors in Prehistoric and Early Historic Times”. The Origins of the Chinese Civilizations, Ed. David N. Keightley, Berkeley, Üniversity of California Press, 411-466.Pulleyblank, Edward G, (1995), “Why Tocharians”, Journal of Indo-European Studies, 23, 415-430.Puri, B.N., ( 1979), “Central Asia and Its People’s Role in Ancient Indian History”, Prolegomena, To The Sources on The History of Pre-Islamic Central Asia, Akdemia Kiade, Budapeşt, 181-186.Roux, Jean Paul, (2007), Türklerin Tarihi, Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl, çev. Aykut Kazancıgil- Lale Arslan-Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınları.Shih Yü-Yıng, (2000), “Hsıung-Nu”, çev. Selçuk Esenbel, Erken İç Asya Tarihi, Der. Denis Sinor, İstanbul: İletişim Yayınları.Shimazaki, Akira, (1969), “Ku-shih and the Anterior and Posterior Kingdoms of Kü-shih”, Toyo Bunko, No: 27, 27-81.Shiratori, Kurakichi, (1930), “On the Territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-t’u Wang and His Metal Statues for Heaven –Worship”, Toyo Bunko, 1-77.Shiratori, Kurakichi, (1957), “On the Ts’ung-ling Traffic Route Described by C. Ptolemaueus”, Toyo Bunko, 1-34.So, Francis K.H., (2006), “Travels, Contact and Conversion: Chinese Rediscovery of the West”, Monumenta Serica, Pub. Taylor –Francis ltd. ,Vol. 54, 165-184.Skaff J. Karam, (2013), “The Sogdian Trade Diaspora in East Turkestan During The Seventh and Eighth Centuries”, Journal of The Economic and Social History of The Orient, Vol 46/ Part4/, 481-513.Taşağıl, Ahmet, (2015), Kök-Tengri’nin Çocukları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.Taşağıl, Ahmet, (2004), Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Ankara: TTK. Yayınları.Thorley J., (1971), The Silk Trade Betwen China And the Roman Empire at Its Height, “Circa” A.D. 90-130”, Greece –Rome, Vol. 18, No: 1, Cambdrige University Press, s.71-80. Togan, Zeki Velidi, (1981), Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul: İÜEF. Yayınları.Tokuda Hisaji, (2010), Uygur- Çin Ticari İlişkilerinin Gelişimi (8-9. Yüzyıllarda), Ankara Üni. Sosyal Bilimler Ens. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.Toynbee, Arnold J., (1924), Notes on the History of the Oxus-Jakartes Basin”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 3, No.2, s.241-262.Uhlig, Helmut, (2000), İpek Yolu Çin ve Roma Arasında Eski Dünya Kültürü, İstanbul: Okyanus Yayınları.Vaissiere, D.L. Etienne, (2005), Sogdian Traders, Trans. James Ward, Ed. Denis Sinor- Nicola Di Cosmo, Handbook of Oriental Studies- Section Eight Central Asia, Brıll Leıden-Boston. Yihong, Pan, (1992), “Early Chinese Settlement Policies Towards the Nomads”, Asia Major, Third Series, Vol.5. No: 2, 41-77.Yıldırım, Kürşat, (2012), “Doğu Türkistan ve İlk Sakinleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII, 419-440.Xinjiang, Rong, (2004), “Khotanese Felt and Sogdian Silver: Foreign Gifts to Buddhist Monasteries in Ninth –and Tenth- Century Dunhuang”, Asia Major, Third Series, Published: Academica Sinica, Vol 17, No:1, 15-34.Xinjiang, Rong, (2013), Eighteeen Lectures On Dunhuang, Trans. Imre Galambos, Brill-Leiden. Xinru, Liu, “A Silk Road Legacy: (2011), The Spread of Budhism and İslam”, Journal of World History, Üniversity of Hawa’i Press, Vol.22, No.1, 55-81.