Osmanlı Resmî Düşüncesinin Gelişiminde Siyaset ve Hukuk Birlikteliği: Fatih Sultan Mehmet ve Molla Hüsrev Örneği

Yıl 2019, Cilt: 10 Sayı: 3, 153 - 172, 15.12.2019

Ahmet Demir

Öz

Osmanlı
Devleti’nin resmî düşüncesi, yüzyıllar boyu süreklilik gösteren siyasî
geleneğin anlaşılması bakımından önemli bir konudur. Bu düşüncenin oluşumuna,
Osmanlı’dan önceki Türk-İslam devlet geleneğinin siyasî, İslâm’ın da dinî
değerleri önemli katkılar sağlamıştır. Kuruluşundan itibaren heterojen bir kültüre
sahip olan Osmanlı Devleti’nde hükümdarların bu renkli yapıyı Sünnîlik çatısı
altında birleştirmeye çalıştıkları görülmüştür. En kapsamlı düzenlemeyi yapan,
büyük bir imparatorluk mirasını devralan ve bunu Türk-İslam Medeniyeti
etrafında yeniden şekillendirmeye çalışan Osmanlı Hükümdarı Fatih Sultan Mehmet
olmuştur. Onun bu ideali gerçekleştirmesinde en büyük yardımcıları ise,
siyasetinin vasıtası haline getirdiği ilmiye sınıfı mümessilleri olmuştur. Bu
yazıda Osmanlı Devleti’nin resmî düşüncesinin oluşum ve gelişiminde etkili olan
siyaset-hukuk birlikteliği ortaya konmaya çalışılacaktır. Dolayısıyla konunun
siyasî boyutu, tarihî arka planıyla ortaya konup, bu sürecin tamamlayıcısı olan
medrese-hukuk bağlantısıyla birlikte ele alınacaktır. Zira devletin kurumsal
gelişmesine paralel olarak kontrol mekanizması içerisine yerleştirilen
medreseler ve tabiatıyla genelde medreseliler sınıfı (ulemâ), özelde de hukuk
âlimleri resmî düşüncenin fikrî dayanağını oluşturmuştur. Osmanlı tarihinde bu
yapıyı olgunlaştıran Fatih Sultan Mehmet olmuştur. Güçlü hükümdar modelini inşa
ve bunu da başarıyla temsil eden Fatih ile fıkıh sahasının otoritelerinden olan
Molla Hüsrev’in siyasî-hukukî tecrübeleri, bir taraftan devletin temel
dinamiklerini güçlendirirken, diğer taraftan siyasete de hukukî bir meşrûiyyet
sağlamıştır. Onların gayretleri büyük ölçüde Sünnîlik yapısını güçlendiren
büyük bir imparatorluk gelişimine yardım etmiştir. Bu çerçevede Fatih’in Molla
Hüsrev’den, Muʻtezile’nin niteliğini ortaya koymak için talep ettiği tefsir
hâşiyesi bu yapının geliştirilmesi yolundaki gayretler anlamında düşünülebilir.
Buradan hareketle devletin resmî düşüncesinin, İslam dünyası içerisinde gelişen
Sünnîlik dışındaki bütün dinî-mezhebî akımlardan arındırılmak istendiği
söylenebilir. “Zamanımızın Ebû Hanife’sidir” hitabının sahibi olan hükümdar ile
bu sözün muhatabının siyasî-hukukî mesailerinin niteliğini ortaya koyabilmek,
Osmanlı Devleti’nin tevârüs ettiği birikimin sonraki yüzyıllar için taşıdığı
anlam bakımından büyük bir önem arz etmektedir. Çünkü devlet, oluşturduğu bu
yapıyı uzun yüzyıllar korumayı başarmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fatih ve Merkeziyetçilik, Resmi Düşünce

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ, Ahmet. Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, I, İstanbul, 1990.AŞIKPAŞAZÂDE. Tevârih-i Âl-i Osmân’dan Âşıkpaşazâde Tarihi, İstanbul, 1332.ATAY, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983.ATEŞ, Ahmet. “Molla Güranî”, İA, VIII, 1974: 406-408.AYDIN, Mehmet Akif. “Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı ve İşleyişi”, Türkler, X, Ankara, 2002: 15-20.BALTACI, Cahid. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976.BİLGE, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri, İÜEF Yayınları, İstanbul, 1984.BİLMEN, Ömer Nasûhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu, Bilmen Yayınevi, I ve III, İstanbul, 1967-1968.BROCKELMANN, Carl. Geschichte Der Arabischen Litteratur, Zweiter Band, Leiden E. J. Brill, 1949.FAZLUR Rahman. İslâm, (çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın), Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000.DEMİR, Ahmet. “Fâtih Devrinde Yerli Bir Osmanlı Âlimi: Şeyhülislam Molla Hüsrev (1400-1480)”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2004.GELİBOLULU Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr, TTK 546 nolu yazma, tarihsiz.GIBB, H. A. R.-Harold Bowen. Islamic Society and The West, London, 1950.GÖKBİLGİN, M. Tayyib. XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı Vakıflar-Mülkler-Mukâtaalar, İÜEF Yayınları, İstanbul, 1952.-------------------------------. “Ulemâ”, İA, XIII, 1974: 23-26.HASSAN, Ümit. Osmanlı Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeoloji’ye, İstanbul, 2001.IŞIK, Kemal. Mutezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1967.IMBER, Colin. Şeriattan Kanuna, Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk, (çev. Murteza Bedir), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004.İNALCIK, Halil. The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, London, 1973.-------------------. Fâtih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesîkalar-I, TTK, Ankara, 1987.-------------------. Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayınları, İstanbul, 2000.KARAMAN, Hayreddin. “Fıkıh”, TDVİA, XIII, 1996: 1-14.KÂTİP Çelebi. Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, (Mukaddime: Şerefeddin Yaltkaya), MEB, I-II, İstanbul, 1941-1943.KEFEVÎ, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü A‘lâmi’l-Ahyâr min Fukahâ-i Mezhebi’n-Nu‘mâni’l-Muhtâr, Süleymaniye Ktp. 1113 tarihli yazma.KIRCA, Celal. “Molla Hüsrev’de İman ve Amel-i Sâlih Münasebeti”, Molla Hüsrev Mehmet Efendi (1400-1480) Sempozyumu, Kayseri, 1992: 25-35.KIZILKAYA, Necmettin. “Zeylaî, Osman b. Ali”, DİA, C. 44, Ankara, 2013: 354-355.KOCA, Ferhat. Osmanlı Şeyhülislâmı Molla Hüsrev: Hayatı, Eserleri ve Görüşleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2008.LEKESİZ, M. Hulûsi. “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemânın Rolü”, Osmanlı, VII, Ankara, 1999: 80-84.MARDİN, Şerif. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler I, (Derleyenler: Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder), İletişim Yayınları, İstanbul, 1990.MAYER, Hans George. “İçtimaî Tarih Açısından Osmanlı Devleti’nde Ulemâ-Meşâyih Münasebetleri”, Kubbealtı Akademi Mecmûası, 9, 4, 1980: 48-68.MOLLA Hüsrev. Ecvibe fî Suâli’l-Keşşâf ve’t-Taftazânî Mevlânâ Hüsrev ve Es’ile-i Alâeddin er-Rûmî ve’l-Cevâb-i Minhu, Süleymaniye Ktp. Giresun Bölümü 62 nolu yazma, tarihsiz.-------------------. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-Tenzîl ve Esrâri’t-Te’vîl, Süleymaniye Ktp. Hacı Beşir Ağa (Eyüb) Bölümü 27 nolu yazma, 1066.------------------. Hâşiye-i Uhrâ ‘alâ Sûreti’l-En‘âm mine’l-Keşşâf, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa Bölümü 322 nolu yazma, 913, 134b-141b.-------------------. Teshîlü Mirkâti’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl, (müt. Gelibolulu Osman Efendi), İstanbul, 1288.MUMCU, Ahmet. Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, 1985.MÜNECCİMBAŞI. Sahâifü’l-Ahbâr, (trc. Nedim), III, İstanbul, 1285.MÜSTAKİMZÂDE Süleyman Sadeddin. Devhatü’l-Meşâyih ve Zeyli (Osmanlı Şeyhülislâmlarının Biyografileri), (Ahmed Rifat), İstanbul, 1978.NASÎRÜDDİN Tûsî, Ta‘rîbü Esâsi’l-İktibâs, (Farsça’dan Arapça’ya çeviren: Molla Hüsrev), Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. A. 3441 nolu yazma, 869.NEŞRÎ Mehmed Efendi. Cihan-Nümâ, TTK 469 nolu yazma, tarihsiz.NİŞANCI Mehmed Paşa. Târih-i Nişancı, İstanbul, 1279.NYBERG, H. S. “Mûtezile”, İA, VIII, 1960: 756-764.OCAK, Ahmet Yaşar. “Din ve Düşünce”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu), IRCICA, II, İstanbul, 1998.-------------------------. “Günümüz Türkiyesi’nde İslamî Düşüncenin Bir Tahlil Denemesi ve Tarih Perspektivi”, Dünden Bugüne İslâm Dünyasında Zihniyet Değişiklikleri ve Çağdaşlaşma Problemleri Sempozyumu (16-17 Haziran 1990, Bursa), Bursa, 1990.--------------------------. “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”, XI. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrıbasım, Ankara, 1994.-------------------------. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara, 2013.ÖZTÜRK, Mustafa-Mehmet Suat Mertoğlu. “Zemahşerî”, DİA, C. 44, Ankara, 2013: 235-238.REPP, Richard C. The Müfti of Istanbul; A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, Oxford University, Oxford, 1986.SADEDDİN Taftazânî. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi (Şerhu’l-Akâid), (haz. Süleyman Uludağ), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1982.SCAHCHT, Joseph. İslâm Hukukuna Giriş (An Introduction to Islamic Law), (Çev. Mehmed Dağ-Abdülkadir Şener), AÜİF Yayınları, Ankara, 1986.TEKELİ, İlhan-Selim İlkin. Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, Ankara, 1993.TURSUN Bey. Târih-i Ebu’l-Feth, (TOEM İlâvesi), İstanbul, 1330.UNAN, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, TTK, Ankara, 2003.-----------------. “Osmanlı Resmî Düşüncesinin ‘İlmiye Tarîki’ İçindeki Etkileri, Patronaj İlişkileri”, Türk Yurdu XI/45, 1991: 33-41.UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, TTK, Ankara, 1988a.---------------------. Osmanlı Tarihi, II, TTK, Ankara, 1988b.ÜÇOK, Coşkun-Ahmet Mumcu. Türk Hukuk Tarihi Ders Kitabı, Ankara, 1982.ÜNVER, A. Süheyl. İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç: Fâtih, Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul, 1992.YALTKAYA, M. Şerefeddin. “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat-I, İstanbul, 1940: 463-464.YAVUZ, Yusuf Şevki, “Beyzavî”, DİA, C. VI, Ankara, 1992: 100-103.YAZICIOĞLU, M. Sait. “Osmanlılar ve Sünnî-Hanefî Anlayış”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, XI, 2002: 110-113.