BÎRÛNÎ'NİN ESERLERİNDE JEOMORFOLOJİ KAVRAMLARININ ANALİZİ

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 1, 99 - 119, 30.04.2021

Sefanur Yılmaz , Nazan Özür

Öz

Bîrûnî Orta Çağ’da yaşamış bir bilim insanıdır. Bilim dünyasına birçok alanda katkı sağladığı bilinen Bîrûnî’nin coğrafya alanında da derin bir bilgisinin olduğu bilinmektedir. Bu bilim, insanlığın ortaya çıkışından itibaren gelişme göstermiş zamanla kendi içerisinde alt kollara ayrılmıştır. Bu kollardan biri de jeomorfolojidir. Jeomorfoloji kısaca yer şekillerini inceleyen bilim dalıdır. Bu çalışmada da Bîrûnî’nin jeomorfoloji ile ilgili eserlerinde verdiği bilgiler bir örneklem çerçevesinde incelenmiştir.
Çalışmanın yöntemi doküman analizidir. Çalışmada Bîrûnî’nin günümüze kadar ulaşan 23 eseri içerisinden beş tanesi analiz edilmiştir. Analiz birimlerinin belirlenmesi aşamasında jeomorfolojiye ait kavramlar listelenmiştir. İçerik analizi ile eserler taranmış ve ilgili kavramlar listelenmiştir. Elde edilen veriler sınıflandırılmış ve frekans tabloları oluşturulmuştur. Yapılan analizler ile deprem, katman, alüvyon, dağ, ova, çöl, ada gibi yerin şekli ile ilgili hangi kavramların üzerinde nasıl durduğu, bunlara kaç kez değindiği ve bu kavramların özel isimlerinin dünya üzerinde kapladığı coğrafi alan sınırları yapılan analizler ile ortaya konulmuştur. Toplanan veriler sonucunda Bîrûnî jeomorfoloji kavramlarına ve yeryüzünde bulunan bu kavramların özel isimlerine sıkça değindiği görülmüştür. Örnek olarak bu beş eserinde ilgili kavramlardan en sık, 155 dağ ismine 501 kez yer vermiştir. Bu dağ kavramları üzerine verdiği en önemli bilgilerden biri Alp-Himalaya dağ kuşağının yapısı ve onun geçtiği yer isimleridir. Ayrıca dış kuvvetlerin oluşturduğu körfez, haliç vb. yer şekillerinin oluşum süreçlerine değinmiştir. Daha birçok yer şekli ile ilgili coğrafi kavramlara yer veren Bîrûnî Arap yarımadası ve Afrika kıtası içlerindeki çöllerin isimlerinden de bahsetmektedir.
Taranan eserlerde önemli derecede Jeomorfoloji alanı ile ilgili bilgi bulunduğu tespit edilmiştir. Günümüzde coğrafya ve alt alanlarının anlaşılması, üzerinde çalışmalar yapılması için geçmişinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle özellikle jeomorfoloji alanında geriye dönük yapılacak çalışmalarda Bîrûnî’nin eserleri kaynak olarak incelenmelidir.

Anahtar Kelimeler

BÎRÛNÎ, ORTA ÇAĞ, COĞRAFYA, COĞRAFYA TARİHİ, JEOMORFOLOJİ

Kaynakça

• Ahmad, R. (2009). Al- Bîrûnî; A Great Muslim Scientist, Philosopher and Historian. İn Pakistan Vision. 10(1): 167-179.
• Aşirov, T. (2005). Bîrûnî’ye ve İbn Hazm’a Göre Hıristiyanlık. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Bursa.
• Bîrûnî, Ebu R. (1934). Tefhim fi evâ’ili sınâ ‘ati’t-tencim. (Çev. R. Ramsay Wright). London: University of Toronto.
• https://archive.org/details/TheBookOfInstructionOnTheElementsOfTheArtOfAstrologyByAlBîrûnî (Erişim Tarihi: 21.10. 2018)
• Baydil E. (2002). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Pegem Yayıncılık.
• Bîrûnî, Ebu R. (2011a). El-Asar el-Bakiye (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Bîrûnî, Ebu R. (2011b). Kitabü’s-Saydana Fı’t-Tıb. (Çev. Esin Kâhya). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bîrûnî, Ebu R. (2013). Tahdîdü Nihâyâti’l-Emâkin (Çev. M. D. Gökdoğan, T. Uymaz). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bîrûnî, Ebu R. (2015). Tahkîkû Mâ Li’l-Hind (Çev. Ali İhsan Yitik). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bîrûnî, Ebu R. (2017). El-Cemahir fi Ma’rifeti’l-Cevahir (Çev. Emine Sonnur Özcan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bîrûnî, Ebu, R. (1879). The Chronology of Ancıent Natıons (Çev. Edward C. Sachau). London: Waterloo Place.
• http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/ssg/content/titleinfo/444225 (Erişim: 6.2.2020)
• Chander, S. (1999). Wegener and his Theory of Continental Drift. Resonance 4 (7): 24-41.
• Demirtaşlı, E. (1967). Jeolojinin Ana Prensipleri ve Temel Konuları, Bilimsel Madencilik Dergisi, 6(4): 259-267.
• Doğanay H., Doğanay S. (2014). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Dönmez Y. (1976). Bitki Coğrafyasına Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Duman, A. (2002).Bîrûnîve Tarihçiliği. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri.
• Duman, A. (2010). Bîrûnî: İlim Kişiliği, Tarih Anlayışı ve Yöntemi. Türk Dünyası İnceleme Dergisi, 10(2): 19-38.
• Elibüyük M. (1995). Matematik Coğrafya. Ankara: Ekol Yayınevi.
• Erinç, S. (2015). Jeomorfoloji I. İstanbul: Der Yayınları.
• Gümüşçü O. (2013). Coğrafyaya Davet. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Günay, N. (2013). Bîrûnî’nin Dinler Tarihi’ne Katkısı. Milel ve Nihal, 10(3): 85-110.
• Hellman, H. (2001). Büyük Çekişmeler (Çev. F. Baytok). İstanbul: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
• Holt-Jensen A. (2017). Coğrafya Tarihi Felsefesi ve Temel Kavramları. (Çev. Bekaroğlu E., Anlı Ö. F., Turut H., Tuysuz S.), İstanbul: İdil Yayıncılık.
• Kamiar, M. (2009). Brillant Bîrûnî. Scarecrow Press: Plymouth. https://books.google.com.tr (Erişim Tarihi: 08.02.2020).
• Kerey, İ. E., Erkal, T., (2014). Sedimantoloji. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
• Lım, B., Scheppler, B. (2017). Al- Bîrûnî: Greatest Polymath Of The İslamic Golden Age. New York: The Rosen Publishhing Group.
• https://books.google.com.tr (Erişim Tarihi: 08.02.2020).
• Meçin, M. M. (2014). Ebu Reyhan El-Bîrûnîve Bilimsel Bakışı Üzerine Bir Analiz. Tarih Okulu Dergisi, 7(20): 1-32.
• Özçağlar A. (2011). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Ümit Ofset Matbaacılık.
• Özür, N.(2015). Coğrafya Tarihi İçin Eski Metinler Üzerinde Bir Çalışma Modeli, [Bildiri], S. Şahin, A. Uzun, S. Aslan, B. Orhan (Ed.). Coğrafyacılar Derneği 2015 Uluslararası Kongresi, 21-23 Mayıs 2015, (ss.23-32). Ankara: Pegem Akademi.
• Saliba, G. (2019). Al-Bîrûnî. Encyclopædia Britannica https://www.britannica.com/biography/al-Bîrûnî (Erişim Tarihi: 08.02.2020). Sayılı, A. (1974a). Doğumunun 1000. Yılında Beyruni. Aydın S. (Ed.). Beyruni’ye Armağan (s.1-40). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sayılı, A. (1974b). Beyrûni ve Bilim Tarihi. Aydın Sayılı (Ed.). Beyrûni’ye Armağan (s.67-82). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sezgin, F. (2008). İslam’da Bilim ve Teknik 1. Cilt. İstanbul: Entegre Yayınları.
• Sezgin, F. (2013). Amerika Kıtasının Müslüman Denizciler tarafından Kolomb Öncesi Keşfi ve Piri Reis. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• Starr, S. F. (2019). Kayıp Aydınlanma Orta Asya’nın Altın Çağı (Çev. Y. S. İnanç). İstanbul: Kronik Kitap.
• Şahin C. (2003). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
• Togan, Z. V., (1979). Bîrûnî. İslam Ansiklopedisi (2: 635-645). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tümer, G. (1992). Bîrûnî. TDV İslam Ansiklopedisi (6: 206-215). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tümertekin E. (2011). Beşerî Coğrafyaya Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi ve Film Merkezi.
• Tümertekin, E., Özgüç, N., (2014). Coğrafya Geçmiş Kavramlar Coğrafyacılar. İstanbul: Çantay Kitapevi.
• Whıtaker, L. (2011).Bîrûnî Çalışmalarının Bugünkü Durumu: Bir İnceleme ve Bibliyografya (Çev. Fatma Kızıl). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20(1): 259-294.
• Yakıt, İ. (2017). Bîrûnî’nin Etnik Mensubiyeti Hakkında Tartışmalar. Türk Dünyası Araştırmaları, 116(228): 9-22.
• Yıldırım, A., Şimşek, H. (2013). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin.
• Wright, J. K., A Plea For The History of Geography, Isis, Jul-1926, vol. 8, no:3, pp.477-49.