Savaş ve Barış Kavramlarına Din Felsefesi Açısından Bazı Yaklaşımlar

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 2, 624 - 637, 26.11.2025

Saim Gündoğan

https://doi.org/10.54558/jiss.1698941

Öz

Amaç: Bu araştırmada savaş ve barışa yönelik farklı yaklaşımlarla din felsefesinin bazı konularından hareketle bir takım çözüm önerileri sunulmuştur. Yeni ve farklı bir perspektifle savaş ve barış kavramlarını ele almayı amaçlayan çalışma, kavramsal bir çerçeve ile konuyu sınırlayarak birtakım çözümlemeler ve öneriler sunmayı hedefler.
Yöntem: Çalışmada teorik olarak savaşın meşruluğu, ahlâkî, dinsel ve felsefî yönü; dünya dinlerinin savaş ve barış yaklaşımları, barış için çözüm arayışlarını ve buna ilişkin evrensel perspektifleri, savaş ve barışa dair farklı görüşleri, din felsefesinin bakış açısından literatür taraması yöntemiyle tartışılmıştır.
Bulgular: Farklı kaynakların taranması vasıtasıyla ele alınan bu çalışma, savaşçılık, adil savaş teorisi, pasifizm ve evrensel barış kavramları din felsefesi açısından bazı yaklaşımlar bağlamında tartışılmıştır. Savaşçılık kavramı çerçevesinde, savaşın olması gerektiğini savunanlar ve onların argümanları ile bilimsel, felsefî ve dinî açıdan sözü edilen görüşün doğruluğu incelenmiştir. Adil savaş teorisinde, savaş gönüllü bir şekilde istenmemeli, hatta savaştan kaçınılmalıdır görüşü ve pratiğe döküldüğünde zararı en azla sınırlı tutacak ilkeler ele alınıp tartışılmıştır. Pasifizm kavramında, her türlü şiddet ve savaşa karşı çıkma anlayışı sonucunda ortaya konulan mutlak, göreli ve mutedil savaş karşıtlığı kavramları analiz edilmiştir. Evrensel barış konusunda ise savaş ve barış kavramları teolojik açıdan ele alınmıştır. Burada yapılan kavramsal analiz ve çözüm mahiyetindeki görüşler çerçevesinde barışın önemli ölçüde desteklenen bir umut ışığı olduğu tespit edilmiştir. Öne çıkan fikirler arasında barışın savunulması, tutarlı bir yaşam felsefesi olarak ifade edilmiştir. Bu felsefe, özgür yaşamın bir ön koşulu şeklinde belirtilmiştir.
Sonuç: Dinlerin mecburi hallerde savaşa açık kapı bırakmakla beraber yönlendirmeyi sistematik olarak esas almadığı; savaşa ilişkin teşvikin sistematik bir din anlayışının ya da söyleminin ilâhî bir kaynağın ürünü olmadığı, bunun aksine din temsilcisinin dini kavrama, idrak etme, yaşam biçimlerinin bir yansıması olduğu; savaş veya barış söz konusu olduğunda, arka perdede değişik iktisadi, siyasi, felsefî, sosyolojik saikleri onaylamak için dini alet olarak kullandıkları gibi sonuçlara varılmıştır.
Özgünlük: Din felsefesinin ana konularından biri olarak kabul edilmeyen savaş ve barış konusunun bu şekilde ortaya konulması, varsayımsal bir bakıştır, ancak din felsefesi açısından konunun tartışılması büyük bir değerdir.

Anahtar Kelimeler

Din felsefesi , savaş ve barış , savaşçılık , adil savaş teorisi , pasifizm

Some Approaches to the Concepts of War and Peace in Terms of Philosophy of Religion

Öz

Aim: This study seeks to provide a set of philosophical and theological reflections on war and peace by engaging selected themes within the philosophy of religion. Adopting a novel and interdisciplinary perspective, the research aims to reframe the concepts of war and peace through a conceptually delimited framework, offering theoretical analyses and constructive proposals.
Methods: Employing the method of literature review, the paper examines the legitimacy of war from moral, religious, and philosophical standpoints. It further analyzes the approaches of world religions to war and peace, the search for sustainable peace, and universal ethical perspectives related to conflict. The study presents and compares diverse views on war and peace within the discursive horizon of the philosophy of religion.
Results: Through an analytical synthesis of diverse sources, this research discusses the concepts of militancy, just war theory, pacifism, and universal peace from a philosophical-theological perspective. Under the rubric of militancy, arguments in favor of the necessity of war are explored in light of scientific, ethical, and religious reasoning. Within the just war tradition, the study evaluates principles emphasizing the avoidance of war as a moral imperative and the limitation of harm where war becomes unavoidable. In the section on pacifism, the paper categorizes and analyzes absolute, conditional, and moderate forms of anti-war ethics. Theological analyses of universal peace underscore the notion that peace remains a highly endorsed moral aspiration. Among the central claims, peace is defended as a coherent life philosophy, positioned as a precondition for human freedom and dignity.
Conclusion: Although religions may leave room for war in cases of absolute necessity, they do not promote it as a systematically divine imperative. Rather, religious encouragement for war is interpreted as a reflection of subjective theological interpretations and socio-political positioning. The study concludes that in contexts of both war and peace, religious discourse is often instrumentalized to legitimize underlying economic, political, or philosophical agendas.
Originality: War and peace are not commonly addressed as core topics within the philosophy of religion. Framing them in this way provides a speculative and critical contribution to the field, demonstrating the broader ethical relevance of religion in contemporary global challenges.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of religion , war and peace , militarism , just war theory , pacifism

Kaynakça

• Aktürk, E. (2013). Dini çoğulculuğun Kantçı temeli ve epistemik belirsizlik sorunu. İslâmî Araştırmalar, 24(3), 173-187. Erişim adresi: https://www.islamiarastirmalar.com/wp-content/uploads/2023/11/4-15.pdf
• Albayrak, K. (2010). Semavi Dinlerde Barış ve Şiddet İkilemi. Ankara: Sarkaç Yayınları.
• Amesbury, R. (2022). Fideism. Stanford encyclopedia of philosophy. Stanford University. Stanford: Department of Philosophy Stanford University, Summer 2022: 1-48. Erişim adresi: https://www.academia.edu/83471619/_Fideism_Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy_2022_Revised_Version_
• Aquinas, T. (1947). Summa theologica. Ohio: Benziger Bros. Erişim adresi: https://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/12251274,_Thomas_Aquinas,_Summa_Theologiae_%5B1%5D,_EN.pdf
• Archer, D. & Gartner, R. (2005). Barış dönemi kayıpları: Savaşa katılmayanların şiddet içeren davranışlarında savaşın etkisi. çev. Aysun Babacan. Cogito, 6-7, 237-253. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Arendt, H. (2005). Şiddet üzerine. çev. Bülent peker.Cogito, 6-7, 7-21. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aristoteles. (1998). Nikomakhos’a etik. çev. Saffet Babür. Ankara: Ayraç Yayınları.
• Aristoteles. (2010). Politika. çev. Mete Tuncay. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, M. S. (2007). Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Balcıoğlu, İ. (2001). Şiddet ve toplum. İstanbul: Bilge Yayınları.
• Barbour, I. (2000). When science meets religion. London: SPCK. Erişim adresi: https://static1.squarespace.com/static/53f23335e4b0af31b6eb8ffe/t/5a31927653450ae372814957/151319820 2051/Barbour+Science+and+Religion.pdf
• Bartosch, U. & Neuneck, G. & Wunderle, U. (2016). The Russell-einstein manifesto – 60 years on. Berlin: VDW. Erişim adresi: https://vdw-ev.de/wp-content/uploads/2017/10/VDW_REM_EN_WEB-1.pdf
• Bauer, S. W. (2013). Antik dünya tarihi: İlk kayıtlardan roma’nın dağılmasına kadar. çev. Mehmet Moralı. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Bor, İ. (2007). Kötülük sorunu ve Kantçı ‘negatif teodise’. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 151-168. Erişim adresi: https://isamveri.org/pdfdrg/D02042/2007_1/2007_1_BORI.pdf
• Bunnin, M. & Yu, J. (2004). The Blackwell dictionary of western philosophy. (1st ed.). Oxford: Blackwell Publishing
• Carroll, T. D. (2008). The traditions of fideism. Religious Studies, 44, 1-22. Erişim adresi: https://hslcorner.wordpress.com/wpcontent/uploads/2018/08/the-blackwell-dictionary-of-philosophy.pdf
• Cevizci, A. (2015). Felsefe tarihi. İstanbul: Say Yayınları.
• Christoyannopoulos, A. (2023). Pacifism and nonviolence: Discerning the contours of an emerging multidisciplinary research agenda. Journal of Pacifism and Nonviolence, 1-27. Erişim adresi: https://brill.com/view/journals/jpn/1/1/articlep1_001.xml?language=en&srsltid=AfmBOooyXH54w7kP6imDTAr-vvCo0FYn9muXl7kcRnFzIJAEllWI1GDb
• Climenhaga, N. (2010). Holy peace and holy war. M. Forough (Ed.). A war for peace. (pp. 21–33). Oxford: Inter-Disciplinary Press. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/265657655_ Holy_Peace_and_Holy_War
• Coates, A. J. (1997). The ethics of war. Manchester & New York: Manchester University Press.
• Davies, B. (1993). An introduction to the philosophy of religion. Oxford & New York: Oxford University Press. Erişim adresi:chromeextension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://monoskop.org/images/b/bf/Davies_Brian_An_Introduction_to_the_Philosophy_of_Religion_2nd_edition_1993.pdf
• Düzgün, Ş. A. (2004). Bir şiddetin anatomisi: Latin batı’nın haçlı terörü. Dini Araştırmalar Dergisi, 7(20), 73-92. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/51821
• Evans, C. S. & Manis, R. Z. (2009). Philosophy of religion: Thinking about faith. (2nd ed.). Illinois: InterVarsity Press.
• Falk, R. (2001). Adil bir savaşı tanımlamak. çev. A.Demirhan. ABD, terör ve İslam İçinde. Ankara: Vadi Yayınları.
• Ferguson, J. (1978). War and peace in the world religions. New York: Oxford University Press. Erişim adresi: https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/004057368003600425?icid=int.sj-abstract.similar-articles.3
• Gazzâlî. (1974). İhyâü ulûmi’d-dîn. çev. A. Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınları.
• Gonsalves, M. A. (1981). Right and reason: Ethics in theory and practice. London: The C. V. Mosby Company. Erişim adresi: https://archive.org/details/fagotheysrightre0000fago_x6o2/page/n1/mode/2up
• Gordon, A. R. (1921). Wisdom. In J. Hastings (Ed.), The encyclopedia of religion and ethics. Edinburgh: T&T Clark. Erişim adresi: https://archive.org/details/encyclopaediaofr08hastuoft/page/n7/mode/2up
• İbn Haldun. (1988). Mukaddime II. çev. Z. K. Ugan. İstanbul: M.E.G.S.B. Yayınları.
• Hegel, G. W. F. (1991). Elements of the philosophy of right (A. W. Wood, Ed.). Cambridge: Cambridge University Press.Erişim adresi: https://dl.3danet.ir/Zali/Hegel,%20Georg%20Wilhelm%20Friedrich%20Nisbet/Hegel,%20Georg%20Wilhelm%20Friedrich%20Nisbet,%20Hugh%20Barr%20Wood,%20Allen%20W%20%20Elements%20of%20the%20Philosophy%20of%20Right.pdf
• Hick, J. (1987). The non-absoluteness of Christianity. In J. Hick & P. F. Knitter (Eds.), The myth of Christian uniqueness. London: SCM Press.
• Hick, J. (1985). Death and eternal life. London: The Macmillan Press. Erişim adresi: https://archive.org/details/deatheternallife0000hick
• Hick, J. (1990). Philosophy of religion. (4th ed.). New Jersey: Prentice-Hall.
• Jones, J. W. (2007). Violence and religion. In D. A. Leeming, K. Madden, & S. Marlan (Eds.), Encyclopedia of psychology and religion. Springer. Erişim adresi: https://alingavreliuc.wordpress.com/wp-content/uploads/2018/01/encyclopedia-of-psychology-and-religion-d-a-leeming-k-madden-2010.pdf
• Kant, I. (1960). Ebedî barış üzerine felsefî deneme. çev.Y. Abadan & S. L. Meray. Ankara: Ajans Türk Matbaası.
• Kartal, B. (2021). Dinsel şiddet ve yıkıcılığın psikolojisi. İstanbul: Lisans Yayıncılık. Erişim adresi: https://www.lisansyayincilik.com.tr/pdf/30-Bilal%20Hoca%20-cin--13,5x21.pdf
• Kartal, B. (2021). Dini inanç ve dindarlık. ed. M. Cengil & N. Gencer. Din psikolojisi. İstanbul: Lisans Yayıncılık. Erişim adresi: https://www.lisansyayincilik.com.tr/pdf/Din%20Psk-cindekiler.pdf
• Kızılabdullah, Ş. (2015). Dinlerin birey, aile ve toplum barışına katkısı (Yahudilik, Hristiyanlık ve İslâm). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erişim adresi: file:///C:/Users/PC/Downloads/425337.pdf
• Kiriş, N. (2008). Tarihsel olarak kötülük problemi ve çözüm yolu olarak teodise. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 81-96. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/803644
• Köylü, M. (2012). Dünya dinlerinde ahlak. İstanbul: Dem Yayınları.
• Krieger, D. & Kelly, F. K. (1992). Introduction. D. Krieger & F. K. Kelly (Eds.). Waging peace II: Vision and hope for the 21st century. Chicago: Noble Press.
• Kutluer, İ. (1998). Hikmet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/hikmet#1
• Küng, H. & Kuschel, K. J. (1995). Evrensel bir ahlaka doğru. çev. N. Y. Aşıkoğlu. Ankara: Gün Yayıncılık
• Lemennicier, B. (2003). Classical just war theory: A critical view. Libertarian International Spring Convention, Krakow, March 22-23, 1-17. Erişim adresi: file:///C:/Users/PC/Downloads/Justwartheoryanditscritics3042OO3.pdf
• Magee, B. (2000). Felsefenin öyküsü. çev. B. S. Şener. Ankara: Dost Yayınları.
• Maister, C. (2009). Introducing philosophy of religion. London & New York: Routledge. Erişim adresi: http://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/10847/1/9.pdf.pdf
• McKim, D. K. (1996). Dictionary of theological terms. Louisville: Westminster John Knox Press. Erişim adresi: https://archive.org/details/westminsterdicti0000mcki/page/n5/mode/2up
• McMahan, J. (2010). Pacifism and moral theory. Diametros, 23, 44-68. Erişim adresi: https://diametros.uj.edu.pl/diametros/article/view/381/377
• Miskeveyh, İ. (1983). Ahlâkı olgunlaştırma. çev. A. Şener&C. Tunç, & İ. Kayaoğlu. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Nânâ, M. (2008). Yahudi tarihi. çev. A. Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Nietzsche, F. (2007). Böyle Buyurdu Zerdüşt. çev. M. Batmankaya. İstanbul: Say Yayıncılık
• Ören, E. (2022). The just war in political thought: From Cicero to Grotius. Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(3), 188–204. DOİ: 10.18074/ckuiibfd.1182026
• Peterson, M. (2012). Akıl ve inanç: Din felsefesine giriş. çev. R. Acar. İstanbul: Küre Yayınları. Erişim adresi: https://archive.org/details/reasonreligiousb0000pete/page/n9/mode/2up
• Plantinga, A. (2000). Warranted Christian belief. New York: Oxford University Press. Erişim adresi: https://www.ccel.org/p/plantinga/warrant3/cache/warrant3.pdf
• Platon. (1992). Devlet. çev. S. Eyüboğlu & M. A. Cimcoz. İstanbul: Remzi Kitabevi. Erişim adresi: https://ia802802.us.archive.org/20/items/PlatoTheRepublicCambridgeTomGriffith/Plato%20The%20Republic%20(Cambridge%2C%20Tom%20Griffith).pdf
• Platon. (2012). Yasalar. çev. C. Şentuna & S. Babür. İstanbul: Kabalcı Yayınları. Erişim adresi: file:///C:/Users/PC/Downloads/Platon_Yasalar.pdf
• Popkin, R. (2003). The history of scepticism: From Savonarola to Bayle. Oxford: Oxford University Press. Erişim adresi: https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9780195355390_A23603548/preview-9780195355390_A23603548.pdf
• Rapoport, D. C. (1990). Origins of terrorism: Psychologies, ideologies, theologies, states of mind. W. Reich (Ed.), Origins of terrorism. Cambridge: Cambridge University Press. Erişim adresi: https://archive.org/details/originsofterrori00walt/page/n3/mode/2up
• Rudolph, K. (1987). Wisdom. M. Eliade (Ed.), Encyclopedia of religion. New York: Macmillan Publishing Company. Erişim adresi: https://archive.org/stream/encyclopediaofre00macm/encyclopediaofre00macm_djvu.txt
• Şiddet üzerine bildiri. (2005). çev. B. Ö. Düzgören. Cogito, 6-7, 37-41. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• The Dhammapada: Gerçeğin yolu. (2008). çev. A. C. Büker. İstanbul: Cinius Yayınları. Erişim adresi: https://www.bps.lk/olib/bp/bp433s_Feldmeyer_Dhammapada.pdf
• Thompson, H. O. (1994). World religions in war and peace. Jefferson: McFarland.
• Tolstoy, L. N. (2001). Tolstoy’un günlüğü: Bilgelik takvimi. çev. A. Aker. İstanbul: Kaknüs Yayınları
• Topakkaya, A. (2016). Hukuk ve adalet. Ankara: Adalet Yayınları.
• Turhan, G. (2022). Şiddeti önlemede aşk teodisesinin rolü. Amasya İlahiyat Dergisi, 19, 315-350. DOİ: https://doi.org/10.18498/amailad.1184758
• Tzenios, N. (2023). Case study: Just war doctrine. Open Journal of Political Science, 13, 1-17. Erişim adresi: file:///C:/Users/PC/Downloads/Case_Study_Just_War_Doctrine.pdf
• Ward, K. (2004). The case for religion. Oxford: Oneworld.
• Yaman, A. (2009a). Savaş. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/189-194. İstanbul: TDV Yayınları. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/savas#1
• Yaman, A. (2009b). Barış. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/489-490. İstanbul: TDV Yayınları. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/sulh--baris
• Yaran, C. S. (2004). Din ve terör ilişkisinin din felsefesi açısından tahlili. Dinî Araştırmalar, 7(20), 47-59. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/51819
• Yaran, C. S. (2010). Ahlak ve etik. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Yaran, C. S. (2017). Din felsefesine giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
• Yaran, C. S. (1997). Eleştirel akılcılık ve tahkikî imancılık. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9, 217-238. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188685
• Yasa, M. (2015). Bütüncül ve eleştirel din felsefesi okumaları I. Ankara: Elis Yayınları.
• Yasa, M. (2013). Bütüncül ve eleştirel din felsefesi. Ankara: Elis Yayınları.
• Yeşilçayır, C. (2016). Platon’dan rousseau’ya barış düşüncesinin evrimi. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), 59-72. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/264687
• Zur, O. (2010). Savaşın psiko-tarihi: Kültür, ruh ve düşmanın birlikte evrimi. çev. G. Kağnıcı. Tarih Okulu, 6, 125-143. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/144883