Osmanlı İstanbul’unda Ev İçi Dekorasyonda Alafrangalaşma ve Mekânın Yeniden Üretimi (1860-1914)

Yıl 2024, Sayı: 13, 74 - 109, 30.06.2024

İhsan Erdinçli , Burhan Can

https://doi.org/10.48131/jscs.1429217

Bu makale için 30 Haziran 2025 tarihinde bir düzeltme yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jscs/issue/92975/1649787

Öz

Modern zamanların sanayileşen Avrupa’sı, pek çok bölge gibi Osmanlı Devleti’ni de 18. yüzyıldan itibaren tedricen hızlanacak, kimi zaman da kesintilere uğrayacak şekilde hem politik hem de sosyo-ekonomik açıdan etkilemiştir. Dönemin yaygın ifade biçimi olan “alafrangalaşma” kavramıyla karşılık bulan Avrupa merkezli çok yönlü değişim süreci, ev kavramının kendisini, evin mimarî yapısını, konut içi alanın tasarımını ve içerisinde kullanılan eşyayı da etkilemiştir. Bu çalışmada, ev içi mekânın ve dekorasyonun Avrupa merkezli dönüşümünde hem mağazaların hem de dönemin entelektüellerinin ve okur-yazar kitlesinin rolü, 1860-1914 yılları arasındaki İstanbul merkezli süreli yayınlarda yayımlanan çeşitli reklam/ilanlar, karikatürler, dönemin entelektüellerinin ve okur-yazar kitlesinin yazılarındaki eğilim ve yaklaşımların seyri üzerinden ele alınmıştır. Örnekleme dâhil edilen metinlerde yer alan veriler, Henri Lefebvre’in mekânların üretim şeklini dikkate alan teorisi, Gaston Bachelard’ın mekânın ontolojik yönünü vurguladığı çalışması ve Mircea Eliade’nin merkez simgeciliği kavramlarından yararlanılarak değerlendirilmiş ve metinlerdeki yaklaşım ve trendler söylem analizi ile ortaya konmuştur. Döneme ait tartışmaların ve ihtilâfların gösterge alanı olarak mekânın üretimi ve değişimi çözümlenmeye çalışılmıştır. Kaynak gruplarında yer alan ifadeler ve görseller, söylem çözümlemesi yoluyla incelenmiştir. Bu bağlamda basında ve edebi eserlerde insanın mekân algısına yönelik temel güdülerine hitap edildiği, ev ve içerisinde kullanılan eşya fikrinin önemli ölçüde değişime uğradığı, evin anlamının sadece barınak olma ve temel ihtiyaçları karşılama sınırlarının çok daha ötesine taşındığı ve daha geniş bir değerler alanına evrildiği ileri sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı , İstanbul , Ev , Dekorasyon , Alafrangalaşma , Mekân

Proje Numarası

122K416- Tübitak 1001

Kaynakça

• Ahmet Mithat Efendi. (2001). Avrupa Âdâb-ı Muâşereti Yahut Alafranga, haz. İsmail Doğan-Ali Gurbetoğlu, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Aile (1880) Evin Tertip ve Tanzimi, S.3, s.36-38.
• Aile (1880), Ev İdaresi, S.1, s.7-9.
• Aile (1880), Evin Tertip ve Tanzimi, S.2, s.21-23.
• Arpacı, M. (2016). “Foucault, Biyopolitika ve Biyotarih: Tarihsel Çalışma Alanları Alarak Tıp, Beden ve Nüfus”. ViraVerita E-Dergi, 3, s.80-97.
• Arslan, F. (2018). “Tüketimin Kışkırtıcı Dili/Osmanlı-Tanzimat Basınında Reklam-Roman İzdüşümleri”, Türk Basın Tarihi Uluslararası Sempozyumu, I, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, s.503-531.
• Assman, J. (1997). Kültürel Bellek- Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. (Çev. Ayşe Tekin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Ayine (1875), S.2, s. 1-2.
• Ayine (1875), S.3, s. 3-4.
• Bachelard, G. (2017). Mekânın Poetikası, (Çev. Alp Tümertekin). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Bağçe (1882), Mesudiyet, S.38, s.1-2.
• Baudrillard, J. (2013). Tüketim Toplumu, (Çev. Hazal Deliçaylı-Ferda Keskin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bertram, C. (2012). Türk Evini Hayal Etmek. (Çev. Mehmet Ratip). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bozkurt, F. (2011). Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya.
• Çakar, E. (2019). Politics of Space in The English Fin de Siecle Poetry, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
• Çakır, H. (1996). Osmanlı Dönemi İlk Türkçe Gazetelerde Reklam: 1828-1864, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Demir, F. (2015). İbret Gazetesi Işığında İstanbul’da Sosyal ve Gündelik Hayat, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Demir, M. (2017). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Türkiye’de Ev Kadınlarının Eğitimi: İdare-i Beytiye”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi, 4/1, s.108-120.
• Demirarslan, D. (2009). “Batılılaşma Sürecinde Türk Barınma Kültüründeki Değişim ve Konuttaki Yansımaları”, 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Türk Ve Dünya Kültüründe İstanbul, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• Derrida, J. (2017). Gramatoloji, (Çev. İsmet Birkan). İstanbul: BilgeSu.
• Eliade, M. (2016). Okültizm, Büyücülük ve Kültürel Modalar, (Çev. Cem Soydemir). İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Eliade, M. (2017). İmgeler ve Simgeler, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay). İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Elias, N. (2021). Uygarlık Süreci, C. 2., (Çev. Erol Özbek), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Esenbel, S. (2000). “Türk ve Japon Modernleşmesi: ‘Uygarlık Süreci’ Kavramı Açısından Bir Mukayese”, Toplum Ve Bilim, 84, s.18-36.
• Frierson, E.B. (2020). “Ucuz ve Bol: Geç Osmanlı Döneminde Tüketici Kültürünün Oluşumu”, Tüketim Araştırmaları ve Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 1550-1922, Donald Quataert (Ed.), (Çev. Tanju Günseren,) İstanbul: Alfa.
• Hayal (1875), Yine Babalarımızdan Gördüğümüz, S. 144, s. 1.
• HMG (1895), İdare-i Beytiyye Hakkında Bir İki Söz, S.9, s.1-2.
• HMG (1895), Sade Bir Tuvalet Odası, S.10, s.18.
• HMG (1895), Tesirat-ı Hariciye: Hava ve Ziya, S.18, s.1.
• HMG (1896), Dikiş Makinesi Mükâfatımız, S.59, s.4.
• HMG (1897), Hane İçinde Tezyinat, S.130, s.1-2.
• HMG (1902), Dikiş Makinelerine Edilecek Dikkat, S.371, s.3.
• HMG (1903), Karyola ve Beşik, S.397, s.1-2.
• HMG (1903), Yemek Odası, S.3, s.66-67.
• HMG (1904), Ev Kadını, S.22, s.340-343.
• HMG (1904), Havayı Tahliye Suretiyle Ortalık Süpürmek, S.45, s.1049.
• HMG (1904), M… Hanımın Hanesi ve Kendisi, S.43, s.1001-1003.
• HMG (1904), Umur-ı Beytiyyeden, S.38, s.604.
• HMG (1904), Umur-ı Beytiyyeden: Matbah, S.37, s.580-583.
• HMG (1904), Umur-ı Beytiyyeden, S.35, s.555-556.
• HMG (1905), Ev İşleri: Odaları Nasıl Süslemeli?, S.530, s.2-3.
• HMG (1905), Tertib-i Eşya-yı Beytiyye, S.500, s.2.
• HMG(1907), Mühim İlan: Evlenenler İçin Gayet Ehemmiyetli Bir Mesele, S.17, s.3.
• İbret (1871), Medeniyet, S.22, s.2-3.
• Kadınlar Dünyası (1913), Cihaz Sebeb-i İntihar Oluyor, S.73, s.3.
• Kadınlar Dünyası (1913), Cihaz, S.63, s.1-2.
• Kadınlar Dünyası (1913), Yine Cihaz, S.65, s.2.
• Kadınlar Dünyası (1914), S.129, s.2.
• Kalem (1908), S.13, s.2.
• Kalem (1909), S.58, s.1.
• Kalem (1910), S.104, s.10-11.
• Kolay, A. (vd.) (2012), İlan-I Ticaret, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.
• Koloğlu, O. (1999). Reklamcılığımızın İlk Yüzyılı 1840-1940, İstanbul: Reklamcılar Derneği.
• Konyalı, B.Ş. (2022), Edebi Mekânın Poetikası, İstanbul: Ketebe,
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2013). Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münâsebetleri (1580-1850), Ankara: TTK.
• Lefebvre, H. (2020). Mekânın Üretimi, (Çev. Işık Ergüden), İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Nevsal-i Milli, (1911). İstanbul: Arstun Aşarduryan ve Mahdumları Matbaası.
• Pamuk, Ş. (2020). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
• Ricoeur, P. (2019). Yorum Teorisi Söylem ve Artı Anlam, (Çev. G.Y.Demir), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Sabah (1876), Şundan Bundan, S.205, s.3-4.
• Servet-i Fünûn (1900), S.460, s.144.
• Servet-i Fünûn (1906), Musahabe: Her Şeyde Moda Ticarette Kâr, S.770, s.234.
• Servet-i Fünûn (1908), S. 830, s. 379-382.
• Servet-i Fünûn (1907), Evlerimizin İçi, S.867, s.130-131.
• Şehbal (1913), Aile Sofrasını Mevsim Çiçekleriyle Tezyin, S.71, s.460.
• Şehbal (1913), Maison Baker, S.74, 28 Nisan 1913.
• Tercüman-ı Hakikat (1899), Jorj Beyker [George Baker], S.6631, 8 Ekim 1899: s.4.
• Tercüman-ı Hakikat (1901), Tasarruf ve Nev-icad İdareli Çamaşır Kazganı”, S.7269-2069, s.4.
• Urry, J. (2018). Mekânları Tüketmek. (Çev. Rahmi G. Öğdül), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Varlı, A.-Özbay, R.D. (2011). “İstanbul’da Perakende Ticareti: Tüketim Mal Ve Hizmetleri Piyasası (1840-1909)”, Uluslararası 9. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildirileri, Saraybosna, s.2411-2426.
• Woolf, V. (2017). Kendine Ait Bir Oda, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yaşar, Fatma T. (2012). “Geç Dönem Osmanlı Âdâb-I Muâşeret Kitaplarında Hane Tanzimi Ve Salon Âdâbı”, Turkish Studies, Volume 7/4, s.2919-2938.
• Yaşar, Fatma T. (2013). “Geç Dönem Âdâb-ı Muâşeret Kitaplarında Sofra Âdâbı”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 58, s.157-176.
• Yaşar, Fatma T. (2019). “Geç Dönem Osmanlı Kız Mekteplerinde Fennî Ev İdaresi Eğitimi: Müfredat ve Ders Kitapları”, Türkiyat Mecmuası, 29/2, s.591-620.