Cumhuriyet'in 100. Yılında Türkiye’de Etik Çalışmaları

Yıl 2023, , 1 - 24, 28.10.2023

Harun Tepe

https://doi.org/10.21547/jss.1372402

Öz

This paper attempts to provide a general overview of ethical studies published in the first century of the Turkish Republic in three generations. Hilmi Ziya Ulken, Takiyettin Mengüşoglu and Nurettin Topçu are some of the eminent first-generation Turkish philosophers who have been sent to several European countries such as France, Germany and Italy for their postgraduate education. They mainly introduced ethical theories to Turkish philosophy circles. Nurettin Topçu, who wrote his dissertation on the concept of revolution in France, emphasizes in his writings the close relation between morality and religion and puts forth a religion based ethical account of morality. The problem of morality or of value constitutes a central issue in Ulken’s studies; he asserts that the subject matter of moral philosophy is to study action, particularly the agent of an action, as well as the realm of values underlying an action. Mengüşoğlu applied an ontological and anthropological approach to ethical issues and wrote an article entitled “A Critical Preparation for a Philosophical Ethics.” As the representative of the second generation of Turkish philosophers, one can name, for example, İoanna Kuçuradi, Ahmet İnam and Betül Çotuksöken. İoanna Kuçuradi introduces a theory of value and a new theory of ethics following the footsteps of the philosophers Immanuel Kant, Friedrich Nietzsche, Nikolai Hartmann and Takiyettin Mengüşoglu. The fundamental characteristic of her ethics is its starting point, namely, the action of a person, as well as its reliance on values or on the value knowledge of human being. Kuçuradi’s ethics differs from other theories of ethics in respect of the peculiarity of its object. An action does not consist of a behavior; a behavior or doing is merely the last stage of an action. In each action there are two further steps, which come before doing (or not doing), namely, the stage of evaluation, and experience in a particular sense. Kuçuradi argues that an action cannot be evaluated simply in terms of the determination of the will underlying an action, in the way in which Kant considers it to be the case. Betül Çotuksöken, one the eminent Turkish philosophers of the second generation, promotes an ethics of anthropontology, which is a natural extension her account of the human being, which she refers to as anthropontology. Ahmet İnam tries to develop an account of ethics based on the concepts as love, heart (gönül) and life (can), and this account of ethics finds its roots in the Anatolian ground, namely, from the Turkish culture(s). The third generation of Turkish scholars are represented in this paper with the names of Hakan Poyraz, Harun Tepe, Demet Kurtoğlu Taşdelen and Süleyman Dönmez, taking into consideration their works on various ethical issues.

Anahtar Kelimeler

Türkiye’de Etik, Hilmi Ziya Ülken, Takiyettin Mengüşoğlu, Nurettin Topçu, Bedia Akarsu

Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye’de Etik Çalışmaları

Öz

Bu yazıda Cumhuriyet’in ilk yüz yılında ülkemizde yapılan etik çalışmaları ele alınmaktadır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında eğitim için Avrupa’nın farklı ülkelerine gönderilen öğrencilerden oluşan birinci kuşak felsefecilerin etik çalışmaları Hilmi Ziya Ülken, Takiyettin Mengüşoğlu ve Nurettin Topçu’nun eserlerinden yararlanılarak anlatılmıştır. Bedia Akarsu ve birinci kuşak felsefecilerin öğrencilerinden oluşan ikinci kuşak etik çalışmaları ise İoanna Kuçuradi, Betül Çotuksöken ve Ahmet İnam’ın görüşleri üzerinden ele alınmıştır. Üçüncü kuşak felsefecilerin etik görüşleri olarak ise Demet Kurtoğlu Taşdelen, Hakan Poyraz, Harun Tepe ve Süleyman Dönmez’in etik çalışmaları üzerinde durulmuştur. Türkiye’de bu dönemde yapılan etik çalışmalarının, etkisinde oldukları farklı gelenek veya yaklaşımların sonucu olarak üç kümede toplandıkları görülmüştür: Analitik veya Metaetik Yaklaşım, Kıta Avrupası Geleneği ve İslam Felsefesi Geleneği. Kuşkusuz bu sınıflamaları zorlayan kimi çalışmalarla da karşılaşılmıştır. Hilmi Ziya Ülken ve Bedia Akarsu’nun temsil ettiği kimi ilk ve ikinci kuşak felsefeciler batıdaki teorik etik sorunlarını ve tartışmalarını ülkemize taşırlar. Ontolojik ve antropolojik yaklaşımla insana ilişkin etik sorunları ele alan Mengüşoğlu yeni bir etiğin ana hatlarını ortaya koyarken, Kuçuradi bu yolu izleyerek yeni bir değer ve etik görüşü geliştirir. Kuçuradi’nin Kant, Nietzsche, Hartmann ve Mengüşoğlu’nun düşünce çizgisinden hareketle geliştirdiği ve İnsan ve Değerleri ile Etik başlıklı kitaplarında ortaya koyduğu görüşler, bu dönemin en öne çıkan ve tartışılan değer ve etik görüşleridir. Betül Çotuksöken’in kendi geliştirdiği antropontoloji görüşünün bir devam olan etik görüşü, Ahmet İnam’ın gönül, can ve aşk kavramları etrafında şekillen insan ve etik görüşü, Demet Kurtoğlu Taşdelen’in kendini varedebilme etiği, Süleyman Dönmez’in Türk Ahlak Felsefesini geliştirme çabaları anılabilecek diğer etik görüşlerdir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye’de Etik, Hilmi Ziya Ülken, Takiyettin Mengüşoğlu, Nurettin Topçu, Bedia Akarsu

Kaynakça

• Akarsu, B. (1982). Ahlak öğretileri. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Arat, N. (1987). Etik ve estetik değerler, İstanbul: Say Yayınları.
• Aydın, M. (1981). Kant ve çağdaş İngiliz felsefesinde Tanrı-ahlak ilişkisi. Ankara: Umran Yayınları.
• Canatan, K. (2019). Ahlak felsefesi. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Cengiz, E. (1993), Ahlak kuramında gerçekçilik, Felsefe Dünyası, Sayı 7, ss. 56-59.
• Cengiz, E. (1997). Çağdaş Bilgi Kuramında temel yaklaşımlar, Felsefe Dünyası, Sayı 26, ss. 70-80.
• Cengiz, E. (1998). Törebilimde değer ve ölçüt sorunu, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, Sayı 4, ss. 25-40.
• Çitil, A. A. (2016). Cennetten yeryüzüne inme ayetleri itibarıyla ahlak tecrübesinin kuruluşu, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.
• Çotuksöken, B. (2021). Felsefenin gör dediği 2: Antropontolojinin ışığında etik ya da ahlak felsefesi, İstanbul: Notos Kitap Yayınevi.
• Demir, N. (2017). Ahmet İnam’ın denemelerinde gönül kavramı, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Türk Dili Edebiyatı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Direk, Z. (2016), Ahlak ve farklılık, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.
• Dönmez, S. (2015). Emanet ahlakı Türk ahlak felsefesine giriş, Adana: Karahan Kitabevi.
• Fazlıoğlu, İ. (2016), “Yeni bir ahlak nazariyesi: Tarihin bir türevi olarak ahlâk”, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.
• Görgün, T. (2016). “İnsan olmak ve ahlak”, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.
• İnam, A. (1999). Dünya gönülden gönüle, Ankara: Metu Press.
• İnam, A. (2002). Gönülden bilime yolculuklar kitabı, Ankara: Hece Yayınları.
• İnam, A. (2007). Aşk üstüne denemeler, Ankara: Aşina Kitaplar.
• İnam, A. (2012). Candan gönüle, İstanbul: Bilsam.
• İnam, A. (2014). Ahlak ve içtenlik, Kilikya Felsefe Dergisi, 2014, Sayı 1, ss. 15-17.
• Karaman, H. (2000). Nurettin Topçu’da ahlâk felsefesi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kuçuradi, İ. (1996). Etik, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Kuçuradi, İ. (1998). İnsan ve değerleri, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Kuçuradi, İ. (2009). “Ahlak ve kavramları”, Uludağ konuşmaları, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Kuçuradi, İ. (2020), Ahlâk, etik ve etikler, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Kurtoğlu Taşdelen, D. (2020). Kendini varedebilme etiği, İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Mengüşoğlu, T. (1965). Değişmez değerler ve değişen davranışlar-felsefî etik için kritik bir hazırlık, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Mengüşoğlu, T. (1988), İnsan felsefesi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Onart, A. (1965). Ahlak felsefesinde doğalcılık: Hobbes. Schlick. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Onart, A. (1976). Ahlak felsefesinde doğalcılık nedir, ne değildir, Felsefe Arkivi, 20. Sayı.
• Özturan, H. (2011). Etik ile ahlâk arasında: Türkçe ahlâk felsefesi literatürüne dair etik kavramı kullanımı üzerinden bir değerlendirme, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 9, Sayı 17, 169-202.
• Özturan, H. (2016). “Ahlaki önermelerin kaynağı olarak akıl”, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.
• Nutku, U. (1984). G. E. Moore’un ‘Naturalistçe Yanıltmaca’ yanıltmacısı, Felsefe Arkivi, Sayı 25, İstanbul, ss. 87-93.
• Oktar, S. (2008). Wittgensteincı bir etik dilinin olanakları üzerine. (ODTÜ Felsefe Bölümü Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• Poyraz, H. (1996). Dil ve ahlak, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Poyraz, H. (2015). Ahlak felsefesi yazıları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Poyraz, H. (2016). “İnsanın kendini gerçekleştirmesi olarak ahlâk”, Türker, Ömer (ed.), Ahlâkın temeli, Ankara: Nobel.
• Tepe, H. (1992). Etik ve metaetik 20. yüzyıl etiğinde normatiflik tartışması, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Tepe H. (2016a). Teorik etik etiğin bilgisel sorunları, Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Tepe H. (2016b). Pratik etik etiğin pratik sorunları, Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Tepe, H. (2022). Hukukta ve yargıda etik hukukun etik temelleri, Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Topçu, N. (1995). İsyan ahlakı, Çev. Mustafa Kök-Musa Doğan, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (1997). Ahlâk nizamı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (1998). İslam ve insan, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (2018). Ahlâk, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Türker, Ö. (2016). Ahlâkın temeli, Ankara: Nobel.
• Türker, Ö. (2016). “Varolma çabası olarak ahlak”, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.
• Ülken, H. Z. (1946). Ahlâk, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 310.
• Ülken, H. Z. (1971). Aşk ahlâkı, 3. Baskı, Ankara: Demirbaş Yayınları.
• Ülken, H. Z. Bilgi ve değer (Tarihsiz), Ankara: Aytemiz Kitabevi.
• Yaran C. S. (2016), “Ahlâkın temelleri ve ‘hakla kal’ önerisi”, Türker, Ömer (ed.), Ahlakın temeli, Ankara: Nobel.