Bir Şahıs İki Portre: Mutezile ve Hanbelilere Göre Muâviye b. Ebî Süfyân

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 2, 393 - 413, 28.04.2023

Muhyettin İğde

https://doi.org/10.21547/jss.1271244

Cited By: 2

Öz

Tarih; sosyal, siyasal ve dinî yapılanmaların bugünü ve geleceklerini inşa etmek için kullandıkları araçlardan biridir. Söz konusu yapılanmalar hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla tarihsel verileri ideolojik bir şekilde ele almakta ve kutsanmış bir geçmiş inşa etmektedirler. Bu durum İslam tarihinde ortaya çıkan mezhebî yapılanmalar ve önemli şahsiyetlerin biyografileri için de geçerlidir. Bu çalışmada İslam tarihinin en tartışmalı isimlerinden biri olan Muâviye b. Ebî Süfyân örneğinde ideolojik bakış açısının yol açtığı anlama sorunları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Mutezili ve Hanbeli müellifler, mensubu oldukları sosyal yapılanmaların ve içerisinde bulundukları şartların etkisiyle Muâviye’yi inceleme konusu yapmışlardır. Her iki mezhebe mensup müellifler aynı kişiyi ele almalarına ve aynı kaynaklardan yararlanmalarına rağmen Muâviye b. Ebî Süfyân ile ilgili birbirine taban tabana zıt iki portre ortaya çıkmıştır. Bir taraftan cenneti garantilediği iddia edilen Muâviye b. Ebî Süfyan, diğer taraftan cehennemlik olduğu iddia edilen Muâviye b. Ebî Süfyan. Her bir grup kendi ideolojik değerleri doğrultusunda bir tarih okuması yapmış ve tarihi geriye doğru inşa etmişlerdir. Bu yaklaşımlar arasında gerçek Muâviye’yi bulmak mümkün mü? Söz konusu yaklaşımlar İslam düşüncesini nasıl etkilemiştir? Eldeki bu malzemeler karşısında bugünün tarihçisi nasıl davranmalıdır? Geçmişteki ideolojik verilere rağmen tarafsız bir tarih veya tarih anlayışı inşa etmek mümkün müdür? Bu çalışma Muâviye örnekliğinde ideolojik tarih anlayışına ve kaynak kritiğinin önemine dikkat çekmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Mezhep, Mutezile, Hanbeli, Muâviye b. Ebî Süfyân

One Person Two Portraits: Muʿâwiya İbn Abî Sufyân According to Mu‘tazila and Hanbali

Öz

History is one of the means that social, political and religious structures use to build their present and future. In order to achieve their goals, these organizations deal with historical data ideologically and build a blessed past. This is also true for sectarian structures and biographies of important figures in the history of Islam. In this study, it has been tried to reveal the comprehension problems caused by the ideological perspective in the example of Muʿâwiya ibn Abî Sufyân, one of the most controversial names in Islamic history. Mu‘tazila and Hanbali authors made Muʿâwiya the subject of examination due to the social structures they belong to and the conditions they were in. Although the authors of both sects dealt with the same person and benefited from the same sources, two diametrically opposite portraits of Mu‘âwiya ibn Abî Sufyân has emerged. On the one hand, Mu‘âwiya, who is claimed to guarantee paradise; Mu‘âwiya, who is claimed to be in hell on the other hand. Each group has read history in line with their ideological values and built history backwards. Is it possible to find the real Muʿâwiya among these approaches? How did these approaches affect Islamic thought? How should today’s historian behave in the face of these materials? Is it possible to construct an objective history or understanding of history despite the ideological data of the past? This study aims to draw attention to the ideological understanding of history and the importance of source critique in the example of Muawiya.

Anahtar Kelimeler

History, Sect, Mu‘tazila, Hanbali, Muʿâwiya ibn Abî Sufyân

Kaynakça

• İbn Hâmid, Abdulaziz b. Ahmed. (2010). Müminlerin emirine yönelik tutarsız eleştiriler Muâviye b. Ebî Süfyân müdafaası (1. Baskı; N. Sarı, Çev.). İstanbul: Ümmülkura.
• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel. (1986). Kitâbü’s-sünne. Dammâm: Dâru İbn Kâyyim.
• Akoğlu, M. (2011). Entelektüel Mu’tezile’de bedevî etki. Bilimname, (20), 7-24. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Allâme Hillî, H. b. Y. b. A. el-Mutahhar. (t.y.). Minhâcu’l-kerâme fî ma’rifeti’l-imâme (1. Baskı). Müessesetu âşûrâ li’t-tahkîkât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye. https://books.rafed.net/view.php?type=c_fbook&b_id=3540
• AlSarhan, S. S. (2011). Early muslim traditionalism: A critical study of the works and political theology of Ahmad Ibn Hanbal (Doktora Tezi, University of Exeter). University of Exeter, United Kingdom.
• Ammara, M. (1998). Mutezile ve insanın özgürlüğü sorunu (V. İnce, Çev.). İstanbul: Ekin Yayınları.
• Ammara, M. (2000). Mutezile ve devrim (2. Baskı; İ. Akbaba ve İ. Güneş, Çev.). İstanbul: Ekin Yayınları.
• Ay, M. (2002). Muʻtezîle ve siyaset (1. Baskı). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Aycan, İ. (2010). Saltanata giden yolda Muaviye b. Ebî Süfyan (3. basım). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Aycan, İ., ve Söylemez, M. M. (2002). İdeolojik tarih okumaları (3. bs). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Aydınlı, O. (2002). İlk Mu’tezile’nin özgür irade söylemi: Amr b. Ubeyd ve kader anlayışı. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 127-146.
• Aydınlı, O. (2003). Muʹtezilî imamet düşüncesinde farklılaşma süreci. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Aydınlı, O. (2014). Mu’tezile. Onat H. ve Kutlu S. (Ed.), İslâm Mezhepleri Tarihi (3. Baskı). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir et-Temîmî. (1346/1928). Usûlu’d-dîn. İstanbul: Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi.
• Barthold, W. (1984). İslâm medeniyeti tarihi (6. bs; M. F. Köprülü, Çev.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. (1417/1996). Ensâbu’l-eşrâf (C. 1–13). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Belhî, Ebi’l Kasım Abdillah b. Ahmed b. Mahmud. (2018). Kitâbu’l-makâlât ve mea’hû 'uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. İstanbul: KURAMER-Dâru’l Feth li’d-Dirâse ve’n-Neşr.
• Berbehârî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali b. Halef. (1421/2000). Şerhu’s-sünne. Riyad: Dârü’s-Selef&Dârü’s-Sumay’î.
• Bloch, M. (2013). Tarih savunusu veya tarihçilik mesleği (A. Berktay, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bon, G. L. (1998). Ulusların yücelişinin psikolojik yasaları. İstanbul: Ufuk Yayınları.
• Büyükkara, M. A. (2005). Bir bilim dalı olarak İslam Mezhepleri Tarihi ile ilgili metodolojik problemler. M. Uyar (Ed.), İslâmî ilimlerde metodoloji/usûl problemi (ss. 441-491). İstanbul: İSAV&Ensar Neşriyat.
• Câbirî, Muhammed Abid. (2000). el-Musakkafûn fi’l-hadareti’l-Arabiyye: Mihnetu İbn Hanbel ve nükbetu İbn Rüşd. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. (1964). Resâilu’l-Câhız (C. 1–4). Kahire: Mektebetü’l-Hancî.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. (2002). Resâilu’l-Câhız: Er-resâilu’s-siyâsiyye. Beyrut: Dâru ve Mektebetu Hilâl.
• Demir, M. (2015). Hadis ve ideoloji: Şiî-Sünnî ihtilafının hadis rivayetine yansımaları. Ankara: Otto.
• Demircan, A. (2007). Tarih üzerine bazı düşünceler. Milel ve Nihal, IV(3), 69-89. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Dırâr b. Amr el-Ğatafânî. (2014). Kitâbu't-tahrîş (M. Keskin ve H. Hansu, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Doğan, N. (2021). Dinin iktidarı iktidarın dini: Hilafet, siyaset ve İslâm (750-833) (1. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Duri, A., ve Muttalibî, A. (1971). Ahbâru’d-devleti’l-’Abbâsiyye ve fîhi ahbâri’l-Abbâs ve veledihi. Beyrut: Dâru’t-Talî’a. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Dündar, M. M. (2015). Ehl-i Sünnet’in siyâsî temâyülü olarak Osmâniyye ve Osmânîler. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi, 13(1), 91-119. https://doi.org/10.18317/kader.22859
• Ebu Ya’lâ el-Ferrâ’, Muhammed b. Hüseyin b. Halef b. Ahmed. (1422/2001). Tenzîhu hâlu’l-mu’minîn Mu‘âviye b. Ebî Sufyân mine’z-zulmi ve’l-fıski fî mutâlebetihi bi-demmi emîru’l-mu’minîn Osmân. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd.
• Efendioğlu, M. (2015). Bazı sahâbîler ücret karşılığı hadis uydurtmuş veya uydurmuş olabilir mi? İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe II -Sahâbe ve Rivâyet İlimleri- (ss. 121-143). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Fayda, M. (1991). Ammâr b. Yâsir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 3, ss. 75-76). İstanbul: TDV Yayınları.
• Gölcük, Ş. (1998). Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 17, ss. 103-105). İstanbul: TDV Yayınları.
• Güneş, A. (2005). Tari̇h, tari̇hçi̇ ve meşrui̇yet. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 17(17), 1-48. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000406
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Hârûn b. Yezîd. (1410/1989). es-Sünne (C. 1–7). Riyad: Dâru’r-Râye li’n-Neşr ve’t-Tevzî’.
• Hatiboğlu, M. S. (2015). Siyasi-ictimai hâdiselerle Hadîs münasebetleri: Hz. Peygamber’in vefatından Emevilerin sonuna kadar (1. Baskı). Ankara: Otto.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin Abdurrahim b. Muhammed b. Osman. (1413/1993). Kitâbu’l-intisâr ve’r-red ’alâ İbni’r-Râvendiyyi’l-Mulhid (2. Baskı). Beyrut: Mektebetu Dâru’l-’Arabiyye li’n-Neşr.
• Hezâyime, İ. M. A., ve Benî Yâsîn, Y. A. (2000). Selâsü resâil fî fedâili Muâviye. İrbid: Müessesetü’l-Hammade.
• Hinds, M. (1993). Mu‘awiya I. The Encyclopaedia of Islam (New Edition, C. 7). Leiden: Brill.
• Humphreys, R. S. (2004). İslam Tarih metodolojisi -Bir Sosyal Tarih uygulaması- (F. Aydın ve M. Bedir, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Humphreys, R. S. (2006). Mu‘awiya ibn Abi Sufyan: From Arabia to empire. London, England: Oneworld Oxford.
• İbn Ebî Ya’lâ, E.-H. M. el-Ferrâ. (t.y.). Tabakâtü’l-Hanâbile (C. 1–2). Kahire: Matbaatu’s-Sünneti’l-Muhammediyye.
• İbn Ebi’l-Hadîd. (t.y.). Şerhu nehci’l-belâğa (C. 1–20). http://shiaonlinelibrary.com. http://shiaonlinelibrary.com/%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8/2188_%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%A3%D8%A8%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AF-%D8%AC-%D9%A4 (http://shiaonlinelibrary.com/%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8/2188_%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%A3%D8%A8%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AF-%D8%AC-%D9%A4).
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. (1900). Vefeyâtu’l-a’yân ve ebnâu ebnâi’z-zamân (C. 1–7). Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Hazm. (2004). Halifeler ve fetihler = Esmâu’l-hulefâ ve fütûhu’l-İslâm (Ş. Öz, Çev.). Ankara: İlahiyât.
• İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahman b. Ahmed. (1425/2005). ez-Zeyl ‘alâ tabakâti’l-Hanâbile (C. 1–5). Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân.
• İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahman b. Ahmed. (1416/1996). Fethu’l-bârî şerhi sahîhi’l-Buhârî (C. 1–9). Medine: Mektebetu’l-Ğurabâi’l-Eseriyye.
• İbn Tayfûr, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Tâhir el-Kâtib. (2002). Kitâbu Bağdâd. Kahire: Mektebetü’l-Hancî.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm. (t.y.). Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye (C. 1–8). Müessesetu Kurtuba.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. (1412/1992). El-Muntazam fî târîhi’l-mulûk ve’l-umem (C. 1–19). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbnu’l-Fakîh, Ebu Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî. (1416/1996). Kitâbu’l-buldân (C. 1–1). Beyrut: Âlemu’l-Kutub.
• İğde, M. (2016). Siyasi-itkadi bir mezhep olarak Hanbeliliğin teşekkül süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• İşcan, M. Z. (2006). Selefilik: İslami köktenciliğin tarihi temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasan. (t.y.). el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-’adl (C. 1–20).
• Kandemir, M. Y. (2006). Nesâî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 32, ss. 563-565). İstanbul: TDV Yayınları.
• Keshk, K. (2010). When Did Muʿāwiya Become Caliph? Journal of Near Eastern Studies, 69(1), 31-42. https://doi.org/10.1086/654938
• Köse, M. (2017). Mutezile’de entellektüel düşünce -Câhız-. İstanbul: Endülüs.
• Kraemer, J. L. (1986). Humanism in the renaissance of Islam: The cultural revival during the Buyid age. Leiden: E. J. Brill.
• Kutlu, S. (2000). İslam düşüncesinde ilk gelenekçiler: Hadis taraftarlarının iman anlayışı bağlamında bir zihniyet analizi. Ankara: Kitabiyat.
• Lâğe, M. (2012). Tahavvulu sûretu Mu’âviye fî kutubi’t-tabakât ve’t-terâcim. İ. Cedele (Ed.), en-Nahb ve sultatu’s-siyâsiyye min hilâli kutubi’t-tabakât (ss. 326-359). Tunus: el-Atlasiyye li’n-Neşr.
• Laoust, H. (1999). İslâm’da ayrılıkçı görüşler (E. R. Fığlalı ve S. Hizmetli, Çev.). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Loust, H. (2017). İslam’da Ayrılıkçı Görüşler. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Lök, A. (2022). Hanefîliğin oluşum süreci ve itikadî mezheplerle ilişkisi, Ankara: Fecr Yayınları.
• Lök, A. (2011). İslâm mezhepleri tarihinde bir ilke olarak el-emr bi’l-ma’rûf ve’n-nehy ani’l-münker: Hâricîlik ve Mu’tezile örneğinde bir karşılaştırma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: AÜSBE.
• Madelung, W. (2012). Al-Sufyânî. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. https://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2285/entries/encyclopaedia-of-islam-2/al-sufyani-SIM_8902
• Makdisî, E. A. M. b. A. (1411/1991). Ahsenu’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm (C. 1–1). Beyrut: Dâru Sâdır.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. (t.y.). El-Bed’ ve’t-târîh (C. 1–6). Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyin. (1357/1937). et-Tenbîh ve’l-işrâf. Kahire: Dâru’s-Sâvî.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyin. (1425/2005). Murûcu’z-zeheb (1. Baskı, C. 1–4). Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye.
• Munslow, A. (2021). Tarihin yapısökümü (A. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Nâşî el-Ekber, E.-A. (1971). Mesâilu’l-imâme ve muktetafât mine’l-kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât. Beyrut : Franz Steiner Verlag.
• Nyberg, H. S. (1979). Mûtezile. İslâm Ansiklopedisi (C. 8, ss. 756-764). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Onat, H. (2013). İslam bilimleri ve yöntem açısından tarihin anlam ve önemi. M. M. Söylemez (Ed.), Kur’an ve İslami ilimlerin anlaşılmasında Tarihin önemi (ss. 13-68). Ankara: Ankara Okulu.
• Onat, H., ve Kutlu, S. (2012). İslâm Mezhepleri Tarihi’ne giriş. H. Onat ve S. Kutlu (Ed.), İslâm Mezhepleri Tarihi el kitabı (ss. 19-60). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Özkan, M., ve Erkoçoğlu, F. (2021). İfrat ve tefrit arasında Emevileri farklı okumak. O. Aydın ve F. Haliloğlu (Ed.), Mefkûre: Hadis-Siyer-Tarih Araştırmaları (ss. 91-118). Ankara: Fecr.
• Pellat, Ch. (2012). Nâbita. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. https://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2285/entries/encyclopaedia-of-islam-2/nabita-SIM_5705?s.num=12
• Sarıçam, İ. (2008). Emevî-Hâşimî ilişkileri: İslâm öncesinden Abbâsîlere kadar (2. bs). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Shahin, A. A. (2012). In defense of Mu‘awiya Ibn Abî Sufyân: Treatises and monographs on Mu‘awiya from the eighth to the nineteenth centuries. P. M. Cobb (Ed.), The Lineaments of Islam: Studies in honor of Fred McGraw Donner. Leiden-Boston: Brill.
• Sharon, M. (2006). Abbasî davetinin kökenleri: İdeolojik arka plan. (C. Zorlu Çev.), Din ve Siyasal Söylem: Abbasî Devleti’nin Meşruiyet Kavgası (1. Baskı). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Stroumsa, S. (1990). The beginnings of the Muʿtazila reconsidered. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 13, 265-293.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. (1387/1967). Târîhu’r-rusul ve’l-mulûk (2. bs, C. 1–11). Mısır: Dâru’l-Me’ârif.
• Timür, İ. (2022). Cumhuriyet devri Türkiyesi’nde Muâviye b. Ebî Süfyan etrafındaki tartışmalar. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 15(1), 43-99. https://doi.org/10.18403/emakalat.1108091
• Tosh, J. (2013). Tarihin peşinde modern tarih çalışmasında hedefler, yöntemler ve yeni doğrultular (Ö. Arıkan, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Üzüm, İ. (2006). Nâbite. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 32, ss. 263-264). İstanbul: TDV Yayınları.
• Watt, W. M. (2007). Mu‘tezile’nin siyasi tutumları (S. Akkuş, Çev.). Dinî Araştırmalar, IX(27), 323-342. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Watt, W. M. (2010). İslâm düşüncesinin teşekkül devri (3. bs; Ethem Ruhi Fığlalı, Çev.). Ankara: Sarkaç Yayınları.
• Wellhausen, J. (1963). Arap Devleti ve sukutu (F. Işıltan, Çev.). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Cafer. (1412/1992). Târîhu’l-Ya’kûbî (C. 1–2). Beyrut: Dâru Sâdır.
• Zeyyat, H. (2013). Abbâsîler döneminde Muâviye taraftarlığı (M. M. Dündar, Çev.). İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (28), 175-182.