Yeni Tespitler Işığında Bitlis’te Kiliseden Camiye Dönüştürülen İki Yapı Örneği: Kireçtaşı Köyü Cami Ve Arıdağ Köyü Cami

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 3, 786 - 801, 28.07.2023

Hazal Ceylan Öztürker Demir

https://doi.org/10.21547/jss.1297243

Cited By: 1

Öz

Tarihi kentler içerisinde Bitlis, coğrafi ve topografik özellikleriyle ele geçirilmesi zor bir kent niteliğini daima korumuştur. Anadolu Türk-İslam kentleşme aşamalarının tüm ayrıntılarını görebileceğimiz örnek bir tarihi kent olmanın yanı sıra, şehrin geçirdiği tarihsel olayları kentleşme içerisinde yer alan tarihi yapılardan takip etmek mümkündür. Osmanlının gayrimüslim tebaaya olan hoş görülü tutumunun somut bir ifadesi olan pek çok kilise, kent merkezinden kırsala kadar günümüze ulaşmış vaziyettedir. Kiliselerin bazıları atıl durumda ve tahribata açıkken birkaç örnekte olduğu gibi kiliseden camiye dönüştürülerek kullanılmaya devam edilmiştir. Anadolu kentleşmesi içerisinde çok eski bir gelenek olan dini imaretlerin ihtiyaç halinde yeniden işlevlendirilerek kullanılması aynı zamanda tarihi yapıların tahribattan yalıtılarak bir koruma sağlaması bakımından da oldukça önemlidir. Çalışma konumuzu oluşturan Bitlis- Kireçtaşı (Perhent) Camii ve Arıdağ (Kultık) Camileri ‘de benzer bir öyküye sahip “yeniden işlevlendirilmiş” yapılar olması açısından Bitlis tarihi yapı örnekleri içerisinde önemli bir farklılık ortaya koymaktadır. Arazi çalışmaları ile yeni bir tespit niteliğinde çalışmaya konu edilen tarihi yapıların, sanat tarihi disiplini içerisinde bilimsel metodolojiye bağlı kalınarak kiliseden camiye çevrilme sürecindeki mimari değişikliklere dikkat çekilmesi, Bitlis kültür varlıkları ve Anadolu örnekleriyle mukayesesi yapılması, daha önce bilinmeyen iki tarihi yapının literatüre kazandırılarak tanıtılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, Osmanlı Dönemi, Tarihi Yapılar, Cami

Teşekkür

Bitlis İli Valiliğine, Bitlis Eğitim ve Araştırma Vakfına ve Bitlis İl Jandarma Komutanlığına arazi çalışmasında gösterdikleri kolaylık ve desteklerinden dolayı teşekkürü bir borç bilirim.

Two Examples Of Buildings Converted From Church To Mosque in Bitlis in The Light of New Findings: Kireçtaşı Köyü Village Mosque And Arıdağ Village Mosque

Öz

Tarihi kentler içerisinde Bitlis, coğrafi ve topografik özellikleriyle ele geçirilmesi zor bir kent niteliğini daima korumuştur. Anadolu Türk-İslam kentleşme aşamalarının tüm ayrıntılarını görebileceğimiz örnek bir tarihi kent olmanın yanı sıra, şehrin geçirdiği tarihsel olayları kentleşme içerisinde yer alan tarihi yapılardan takip etmek mümkündür. Osmanlının gayrimüslim tebaaya olan hoş görülü tutumunun somut bir ifadesi olan pek çok kilise, kent merkezinden kırsala kadar günümüze ulaşmış vaziyettedir. Kiliselerin bazıları atıl durumda ve tahribata açıkken birkaç örnekte olduğu gibi kiliseden camiye dönüştürülerek kullanılmaya devam edilmiştir. Anadolu kentleşmesi içerisinde çok eski bir gelenek olan dini imaretlerin ihtiyaç halinde yeniden işlevlendirilerek kullanılması aynı zamanda tarihi yapıların tahribattan yalıtılarak bir koruma sağlaması bakımından da oldukça önemlidir. Çalışma konumuzu oluşturan Bitlis- Kireçtaşı (Perhent) Camii ve Arıdağ (Kultık) Camileri ‘de benzer bir öyküye sahip “yeniden işlevlendirilmiş” yapılar olması açısından Bitlis tarihi yapı örnekleri içerisinde önemli bir farklılık ortaya koymaktadır. Arazi çalışmaları ile yeni bir tespit niteliğinde çalışmaya konu edilen tarihi yapıların, sanat tarihi disiplini içerisinde bilimsel metodolojiye bağlı kalınarak kiliseden camiye çevrilme sürecindeki mimari değişikliklere dikkat çekilmesi, Bitlis kültür varlıkları ve Anadolu örnekleriyle mukayesesi yapılması, daha önce bilinmeyen iki tarihi yapının literatüre kazandırılarak tanıtılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bitlis,, Osmanlı Dönemi, Tarihi Yapılar, Cami

Kaynakça

• Ahunbay, M. (1997). Ermeni mimarlığı ve sanatı. Eczacıbaşı sanat ansiklopedisi içinde (ss. 537-542). İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi.
• Akot, B. (2020). Bitlis tarihinde iz bırakan bazı mutasavvıflar. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 58-66.
• Arık, M. O. (1971). Bitlis yapılarında Selçuklu rönesansı. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayını.
• Arınç, K. (2007). Tarihî ve siyasî coğrafya perspektifiyle Bitlis, Ahlat ve Tatvan şehirlerinin kuruluş ve gelişmeleri. Bilen, M., Gürhan, V., Gümüş, E. (Ed.), I. Uluslararası dünden bugüne Tatvan ve çevresi sempozyumu bildirileri içinde (ss. 743-792). İstanbul: Beyan Yayınları.
• Aylar, M. (2019). Orta çağ İslam coğrafyacılarına göre Bitlis-Ahlat ve çevresi. Tarihi ve kültürel yönleriyle Bitlis içinde 1, (ss. 81-94). Prof. Dr. İnan Başı M., Prof. Dr. Demirtaş, M. (Ed.). Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Aytüre, S. & Şen, K. (2021). Anadolu’nun 11. yüzyılında Bizans ve Bitlis. Sanatın yolculuğunda bir durak: eserleriyle Bitlis kalesi, Şen, K. (Ed.), İstanbul: İdeal Kültür Yayınevi.
• Baykara, T. (1996). Ulucami. Selçuklu şehrinde iskânı belirleyen bir kaynak olarak. Belleten Dergisi, 60(227), 35-61. Boran, A. (1998). Kiliseden camiye çevrilen yapılar bağlamında “İç kalelerdeki cami ve mescitler”, Uluslararası sanatta etkileşim sempozyumu, içinde (ss. 64-69), Hacettepe Üniversitesi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Düzenli, H. İ. (2020). Kiliseden camiye dönüştürme ve İstanbul’da kiliseden dönüştürülen camiler hakkında notlar. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (16), 384-423.
• Ertaş, K. (2017). 19. yüzyılda Bitlis’te Ermeniler ve toplumsal hayattaki konumları. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 16(60), 217-233.
• Ertaş, K. (2017). 1915’ten önce Bitlis vilayetinde Ermeniler ve vilayetin idari hayatındaki konumları. Şırnak Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(16), 77-99.
• Evcim, S. (2009). Bilecik-Osmaneli’de bir Osmanlı dönemi Rum kilisesi: Hagios Georgios. XII. Ortaçağ ve Türk dönemi kazıları ve sanat tarihi araştırmaları sempozyumu bildirileri içinde (ss. 259-268). Denizli.
• Evcim, S. & Tosun, G. (2022). Gümüşhacıköy’ün Gümüş beldesi’ndeki Hagios Georgios Kilisesi: Yeni (Maden) Camii. Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12(3), 2627-2658.
• Eyice, S. (1990). İstanbul’da kiliseden çevrilmiş cami ve mescidler ve bunların restorasyonu. Vakıf Haftası Dergisi, 7, 279-291.
• Güneş, G. A. (2015), Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlere bakışı ve klasik dönem millet sistemi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (The Journal of Social and Cultural Studies),1(2), 1-30.
• Güneş, M. (2017). Osmanlı Devleti’nin gayrimüslim tebaaya yaklaşımında dönemsel değişimler. Tarih ve Gelecek Dergisi, 3(3), 13-26.
• İnbaşı, M. & Demirtaş, M. (2019). Tarihi ve kültürel yönleriyle Bitlis. (1), Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Karataş, A. İ. (2006). Osmanlı Devleti’nde gayrımüslimlere tanınan din ve vicdan hürriyeti. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 267-284.
• Keleş, E. (2013). Bitlis Emirliği’nin kuruluşu ve Ahlat. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya bilim, kültür ve sanat sempozyumu içinde (ss. 668). Bitlis: Ahlat.
• Koçak, Z. (2022). Xvı. Yüzyıl tapu tahrir defterlerine göre Bitlis ve yöresi zâviyeleri. Erdem, 82 (79), 79-118.
• Köhler, W. (1989). Evliya Çelebi seyahatnamesinde Bitlis ve halkı. (H. Işık, Çev.). Alan Yayınları.
• Küçük, F. (2016). Aksaray-Güzelyurt (Gelveri) Kilise Cami ahşap bezemeleri. Yıldız M. S., Can A., Özkaya M., Armağan V. (Ed.). I. Uluslararası Aksaray sempozyumu (kültür, tarih, din, medeniyet) içinde (ss. 292-304). Aksaray.
• Kürkçüoğlu, A.C. (2013). Şanlıurfa ili camileri. Ankara: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Oğuzoğlu, Y. (2019). Osmanlı Devleti’nin kurduğu düzen sayesinde Bitlis ve çevresinin dış dünyaya açılması (XVI. Yüzyıl). Prof. Dr. İnan Başı M. ve Prof. Dr. Demirtaş, M. (Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle içinde 2, (ss. 183-194). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Öztürk, Ş. & Belli, V.E. (2013). Tarihi Bitlis çeşmeleri. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya bilim, kültür ve sanat sempozyumu içinde (ss. 117-200). Bitlis: Ahlat.
• Öztürker Demir, H. C. (2022). Bitlis’te az bilinen bir anıtsal mimari örneği: Yumurtatepe (Papşin) Kilisesi. Turkish Online Journal Of Design Art And Communication, 12(4), 1010-1025.
• Pekak, M. S. (2008). Mustafapaşa (Sinasos) ve Aziz Nikolaos Manastırı. Edebiyat Fakültesi Dergisi (Journal of Faculty of Letters), 25(1), 199-217.
• Pekak, M. S. (2009a). Kappadokia bölgesi Osmanlı dönemi kiliseleri: örnekler, sorunlar, öneriler. Metu Jfa, 2 (26), 249-277.
• Pekak, M. S. (2009b). Osmanlı İmparatorluğu döneminde gayrımüslim vatandaşların imar faaliyetleri ve Mustafa Paşa (Sinasos). Bilig, 51, 171-204.
• Pektaş, K. (2001). Bitlis tarihî mezarlıkları ve mezar taşları. Ankara: T.C Kültür Bakanlığı.
• Şen, K. (2018). Bitlis Ulu Camii ve Bitlis Kalesine ait iki önemli kitabe. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5(10), 147-156.
• Tezcan, M. (2019). Bagagiş/Balaliş” adından “Badlis/Bidlis” adına: Ermeni ve Bizans kaynaklarında “Bitlis” adının ilk görünümleri. Tarihi ve kültürel yönleriyle Bitlis. Prof. Dr. İnbaşı, M., Prof. Dr. Demirtaş, M. (Ed.). (6), içinde (ss.49-62). Ankara.
• Tuncel, M. (1992). Bitlis. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi içinde (6), (ss. 225-228). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tuncel, M. (1996). Bitlis şehri (tarihi coğrafya açısından yaklaşım). Coğrafya Araştırmaları, (4). 102-110.
• Uluçam, A. (2002). Orta çağ ve sonrasında Van Gölü çevresi mimarlığı (2). Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Verim, E. (2015). Amasra’da Osmanlı Dönemi’nde kiliseden çevrilmiş bir mabet: Fatih Camii. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (Journal Of Ottoman Legacy Studies (Jols), 2(4), 58-74.
• Yaşa, R. (1992). Bitlis’te Türk iskânı (XII. – XII. Yüzyıl). Ankara: Ahlat Kültür Vakfı Yayınları.
• Yıldız, S. (2020). Kiliseden camiye Bizans mimarisi. Ankara: İksad Yayınevi.