Orta Anadolu-Sivas’ta Paleolitik Çağ Kalıntıları

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 1, 38 - 69, 25.01.2024

Ayşen Açıkkol İsmail Baykara Sevgi Tuğçe Gökkurt Faruk Ay

https://doi.org/10.21547/jss.1333559

Öz

Bu çalışmanın konusu, 2016-2019 yılları arasında Orta Anadolu’da konumlanan Sivas iline bağlı Divriği, Kangal, Gürün ve Altınyayla ilçelerinde gerçekleştirilen Pleistosen Dönem yüzey araştırmasının sonuçlarını değerlendirmektir. Çalışmanın amacı, yontmataş buluntular, mağaralar, kaya altı sığınakları ve hammadde kaynaklarını tespit etmek ve bulguları Türkiye Paleolitik stratigrafisine eklemektir. Araştırmada “yaya yüzey araştırması yöntemi” kullanılmıştır. Paleolitik dolguların belirlendiği alanlarda yontmataş buluntular toplamış ve tanımlamalar yapılmıştır. Yontmataş buluntular öncelikle Paleolitik dönemlere göre ayrılmıştır ve yontmataş buluntuların teknolojik-tipolojik tanımlamaları yapılmıştır. Araştırmada 16 paleolitik alan tespit edilmiş ve 236 yontmataş tanımlanmıştır. Paleolitik dolgu içeren mağara ya da kaya altı sığınağı bulunamamış ancak Divriği, Kangal ve Gürün’ün volkanik kayaçlar ve çakmaktaşı açısından çok zengin olduğu kaydedilmiştir. Taş aletlerin teknolojik ve tipolojik analizleri, Divriği’de volkanik kayaçların kullanıldığı, Mod 1 endüstrisine benzerlik gösteren bir Alt Paleolitik kültürünün varlığını; Kangal, Gürün ve Altınyayla’da hammadde olarak çakmaktaşının tercih edildiği Orta Paleolitik ve Geç Üst Paleolitik (belki Epipaleolitik) kültürlerinin mevcut olduğunu göstermiştir. Sivas Orta Paleolitik kültürü, Hatay’dan çok Karain Mağarası’nın Orta Paleolitik buluntuları ile benzerlik göstermektedir. Buluntular in-situ olmadığı için radyometrik tarihlendirme yapılamamıştır. Bu çalışma bölgede yürütülen nadir Paleolitik arkeoloji araştırmalarından biridir ve Pleistosen Dönem’de yüksek rakımlı bölgelerde insanların yaşayabildiğini, Sivas’ın Pleistosen’de de önemli bir geçiş bölgesi olduğunu, bölgede en azından iki farklı insan türünün yaşamış olması gerektiğini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Alt Paleolitik, Pleistosen, Orta Paleolitik, Sivas

Paleolithic Age Remains in Central Anatolia-Sı̇vas

Öz

This study presents the results of the Pleistocene Period survey conducted in Divriği, Kangal, Gürün and Altınyayla Districts of Sivas Province between 2016-2019. The aim of the study was to identify chipped stone tools, caves, rock shelters and raw material resources indicating the presence of Paleolithic humans in Sivas and to add the findings to the Paleolithic stratigraphy of Turkey. "Pedestrian survey method" was used in the research. The chipped stone remains were firstly divided according to Paleolithic ages and technological-typological descriptions of the chipped stone remains were made. During the survey, 16 Paleolithic sites were identified and 236 lithics were identified. No caves or rock shelters containing Paleolithic deposits were found, but Divriği, Kangal and Gürün are rich in volcanic rocks and flint. Technological and typological analyses of the stone tools revealed the presence of a Lower Palaeolithic culture in Divriği using volcanic rocks, similar to the Mode 1 industry, and Middle Palaeolithic and Late Upper Palaeolithic (perhaps Epipaleolithic) cultures in Kangal, Gürün and Altınyayla, where flint was the preferred raw material. The Middle Palaeolithic culture of Sivas is more similar to the Middle Palaeolithic finds from Karain Cave than Hatay. Since the finds were not in situ, radiometric dating was not possible. This study is one of the rare Palaeolithic archaeological investigations conducted in the region and demonstrates that humans were able to live at high altitudes during the Pleistocene, that Sivas was an important transition zone during the Pleistocene, and that at least two different human species must have lived in the region.

Anahtar Kelimeler

Pleistocene, Lower Paleolithic, Middle Paleolithic, Sivas

Kaynakça

• Açıkkol Yıldırım, A., Baykara, İ., Engin, A., Ay, F. ve Kalın, Ö. (2017). 2016 yılı Sivas il ve ilçelerinde Pliyosen ve Pleyistosen Dönem yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 35(1), 189-202.
• Açıkkol Yıldırım, A., Baykara, İ., Zengin Koşan, O., Şahin S., Acar, S., Ay, F. ve Sözcü, S. (2019). 2017 yılı Sivas ili ve ilçelerinde Pliyosen ve Pleyistosen Dönem yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 36 (1), 267-274.
• Açıkkol Yıldırım, A., Baykara, İ., Zengin Koşan, O., Yıldırım, M., Acar, S., Gülseven, B. ve Ateş, M. (2020). 2018 yılı Sivas ili ve ilçelerinde Pliyosen ve Pleyistosen Dönem yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 37 (1), 249-256.
• Akbulut, G. (2004). Divriği ilçesinin coğrafyası. Basılmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı. Erzurum.
• Akbulut Özpay, G. (2020). Fiziki coğrafya. Kavak K.Ş (Ed) içinde, Sivas Atlası (s.43-50). Sivas: SVS Yayıncılık.
• Alperson-Afil, N. (2008). Continual fire-making by hominins at Gesher Benot Ya‘aqov, Israel. Quaternary Science Reviews, 27(1),733-1739. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2008.06.009
• Ariai, A. ve C. Thibault. (1975). Nouvelles précisions à propos de l'outillage Paléolithique ancien sur Galets du Khorassan (Iran). Paléorient, 3, 101-108.
• Atabey, E., Bağırsakçı, S., Canpolat, M., Gökkaya, K.Y., Günal, S. ve Kılıç, N. (1994). Gürün Kangal (Sivas) Darende-Hasançelebi arasının jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Rapor No: 9760, Ankara (yayımlanmamış).
• Ayaz, E. (2013). Sivas yöresinin karmaşık jeolojik yapısına bağlı olarak gelişen önemli maden yatakları ve MTA’nın Sivas yöresindeki yeni bulguları. MTA Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, 16, 65-87.
• Bar-Yosef, O. (1980). Prehistory of Levant. Annual Review of Anthropology, 9, 101-133.
• Bar-Yosef, O. ve N. Goren-Inbar. (1993). The lithic asssemblages of ‘Ubeidiya, a Lower Paleolithic site in the Jordan Valley. Qedem, 34. Monographs of the Institute of Archaeology, Hebrew University, Jerusalem.
• Baykara, İ. (2013). Hatay Orta Paleolitik Dönem toplumlarında mobilite ve yerleşim sistemleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53 (2), 181-199.
• Baykara, İ., Mentzer, S.M., Stiner, M.C., Asmerom, Y., Savaş Güleç, E. ve Kuhn, S.L., (2015). The Middle Paleolithic occupations of Üçağızlı II Cave (Hatay, Turkey): Geoarcheological and archeological perspectives. Journal of Archaeological Science: Reports 4, 409–426.
• Baykara, İ., Kuhn, S.L. ve Silibolatlaz Baykara, D. (2016). Mousterien lithic assemblages of Merdivenli Cave. Merditerrannean Archaeology and Archaeometry, 16(1), 101-115. 10.5281/zenodo.35524
• Baykara, İ., Dinçer, B., Şahin, S., Baykara D. ve Bolkan, İ.H. (2017). 2015 yılı Van ili Pleistosen Dönem yüzey araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 34 (1), 295-314.
• Baykara, İ., Eren Kural, E., Açıkkol, A. ve Agras, M.K. (2021). Kuzey Levant’tan bir Orta Paleolitik Dönem yerleşimi: Üçağızlı II Mağarası buluntuları. Anadolu Araştırmaları, 24, 1-31. https://doi.org/10.26650/anar.2021.24.972358
• Baykara İ., Sarıkaya M., Şahin S., Dinçer B. ve Ünal E. (2022). Late Acheulean lithic assemblages from locality 010 at Gürgürbaba Hill (Eastern Anatolia), European Journal of Archaeology, 1-20. https://doi.org/10.1017/eaa.2021.50
• Belmaker, M., Tchernov, E., Condemi, S. ve Bar-Yosef, O. (2002). New evidence for hominid presence in the Lower Pleistocene of the southern Levant. Journal of Human Evolution 43, 43-56.
• Bigliari, F., Heydari S. ve Shidrang, S. (2004). Ganj Par: The first evidence for Lower Paleolithic occupation in the southern Caspian Basin, Iran. Antiquity, 78 (302).
• Bigliari, F. ve Shidrang, S. (2006). The Lower Paleolithic occupation of Iran. Near Eastern Archaeology, 69, 160-168.
• Bordes, F. (1961). Typologie du Paléolithique ancien et moyen. Paris.
• Braidwood, R.J. ve Howe, B. (1960). Prehistoric investigations in Iraqi Kurdistan. The Oriental Institute of the University of Chicago. Studies in Ancient Oriental Civilization No. 31. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press.
• Chevalier, T., Özçelik, K., De Lumley, M., Kösem, B., De Lumley, H., Yalçınkaya, I. ve Taşkıran, H. (2015). The endostructural pattern of a Middle Pleistocene human femoral diaphysis from the Karain E site (Southern Anatolia, Turkey). American Journal of Physical Anthropology ,157, 648-658. 10.1002/ajpa.22762
• Clark, J.D. (1966). Acheulian occupation sites in the Middle East and Africa: A study in cultural variability. American Anthropologist 68 (2), 202-229.
• Clark, J.D. (1967). The middle Acheulian occupation site at Latamne, northern Syria, I. Quaternaria 9, 1-68.
• Çılğın, Z. ve Bayrakdar, C. (2017). Kızıldağ’da (Sivas) buzullaşma izleri. Türk Coğrafya Dergisi 69, 101-107.
• Çilingiroğlu, Ç, Dinçer, B., Uhri, A., Gürbıyık, C., Baykara, İ. ve Çakırlar, C. (2016). New Palaeolithic and Mesolithic sites in the Eastern Aegean: the Karaburun archaeological survey project. Antiquity 90 (353), 1-6. https://doi.org/10.15184/aqy.2016.168
• Davoudi, D., Bazgir, B., Abbasnejad, R., Barsky, D., Olle, A. ve Otte, M. (2015). The Lower Paleolithic of Iran: Probing new finds from Mar Gwergalan Cave (Holeylan, Central Zagros). Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 43 (1), 3-15. https://doi.org/10.1016/j.aeae.2015.07.002
• Debénath, A. ve Dibble, H., L. (1994). Handbook of Paleolithic typology, vol 1: Lower and Middle Paleolithic of Europe, Philadelphia University of Pennsylvania Press.
• Dibble, H.L. ve Holdaway, J.S. (1993). The Middle Paleolithic industries of Warwasi. H.L Dibble ve D.I. Olszewski (Eds), The Paleolithic Prehistory of The Zagros-Taurus içinde (s.75-101), Philadelphia.
• Dinçer, B. ve Slimak, L. (2007). The Paleolithic of Turkish thrace: synthesis and recent results. Turkish Academy of Sciences Journal of Archaeology (TÜBA-Ar) 10, 49-61.
• Doğu, A.F. (2019). Pleistocene glacier heritage and present-day glaciers in the southeastern Taurus (İhtiyar Şahap Mountains). C. Kuzucuoğlu, A. Çiner ve N. Kazancı (Eds), Landscapes and Landforms of Turkey içinde (s.413-422). World Geomorphological Landscapes. Springer, Cham. 10.1007/978-3-030-03515-0_21
• Gilead, I. (1991). The Upper Paleolithic Period in the Levant. Journal of World Prehistory, 5, 105-154.
• Goren-Inbar, N., Feibel, C.S., Verosub, K.L., Melamed, Y., Kislev, M.E., Tchernov,E. ve Saragusti, I. (2000). Pleistocene milestones on the out-of-Africa Corridor at Gesher Benot Ya'aqov, Israel. Science 289, 944-947. Güleç, E., Howell, F.C. ve White, T.D. (1999). Dursunlu a new Lower Pleistocene artifact bearing locality in Southern Anatolia. Ullrich, H. (Ed) içinde, Hominid Evolution: Lifestyles and Survival Strategies (s.349-364), Berlin: Edition Archae.
• Hours, F. (1974) Remarques sur l’utilisation de listes-types pour létude de Paléolithique supérieur et de l’Epipaléolithique du Levant. Paléorient 2, 3–18.
• Inizan, M.L., Reduron-Ballenger, M., Roche, H., Tixier, J. (1999). Technology and terminology of knapped stone. Nanterre: CREP.
• Kappelman, J., Alçiçek, M.C., Kazancı, N., Schultz, M., Özkul, M. ve Şen, Ş. (2008). Brief communication: First Homo Erectus from Turkey and implications for migrations into temperate Eurasia. American Journal of Physical Anthropology 135, 110-116. 10.1002/ajpa.20739
• Kavak, K.Ş. (2020). Jeoloji. Kavak K.Ş (Ed) içinde, Sivas Atlası (s.37-41), Sivas: SVS Yayıncılık.
• Kuhn, S.L., Arsebük, G. ve Howell, F.C. (1996). The Middle Pleistocene lithic assemblage from Yarımburgaz Cave, Turkey. Paléorient 22 (1), 31-49.
• Kuhn, S.L., Stiner, M.C., Güleç, E., Özer, İ., Yılmaz, H., Baykara, İ., Açıkkol, A., Goldberg, P., Molina, K.M., Ünay, E. ve Suata Alpaslan, F. (2009). The early Upper Paleolithic occupations at Üçağızlı Cave (Hatay, Turkey). Journal of Human Evolution 56, 87-113. https://doi.org/10.1016/j.jhevol.2008.07.014
• Lebatard, A.E., Alçiçek, M.C., Rochette, P., Khatib, S., Vialet, A., Boulbes, N., Bourles, D.L., Demory, F., Guipert, G., Mayda, S., Titov, V.V., Vidal, L., ve de Lumley, H. (2014). Dating the Homo erectus bearing travertine from Kocabaş (Denizli, Turkey) at least 1.1 ma. Earth and Planetary Science Letters 390, 8-18. https://doi.org/10.1016/j.epsl.2013.12.031
• De Lumley, H., Nioradze, M., Barsky, D., Cauche, D., Celiberti, V., Nioradze, G., Notter, O., Zvania, D. ve Lordkipanidze, D. (2005). The Pre-Oldowayen lithic industry from the beginning of the Lower Pleistocene at the Dmanissi site in Georgia. L’anthroplogie 109, 1-182. 10.1016/j.anthro.2005.02.011
• Maddy, D., Schreve, D., Demir, T., Veldkamo, A., Wijbrans, J.R., Van Gorp, W., Van Hinsbergen, D.J.J., Dekkers, M.J., Scaife, R., Schoorl, J.M., Stemerdink. C. ve Van der Schriek, T. (2015). The earliest securely-dated hominin artefact in Anatolia? Quaternary Science Reviews, 109, 68-75. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2014.11.021
• Minzoni-Deroche, A ve Sanlaville, P. (1988). Le Paléolithique inférieur de la région de Gaziantep. Paléorient, 14 (2), 87-98
• Ocakoğlu, F., Dinçer, B., Akkiraz, M.S., Şahiner, E., ve Brook, G.A. (2018). Palaeolithic occupation of the Anatolian high plateau during a cold period: an MIS 6 aged artifact from the Avlamış Valley, Eskişehir, NW Turkey. Geoarchaeology, 33, 605-619. https://doi.org/10.1002/gea.21679
• Otte, M., Yalçınkaya, I., Kozlowski, J.K., Bar-Yosef, O., Bayon, I.L. ve Taşkıran, H. (1998). Long-term technical evolution and human remains in the Anatolian palaeolithic. Journal of Human Evolution, 34, 413-431.
• Ozherelyev, D.V., Trifonov, V.G., Çelik, H., Trikhunkov, Y.I., Frolov, P.D. ve Simakova, A.N. (2019). Early Palaeolithic evidence from the Euphrates River Basin, eastern Turkey. Quaternary International, 509, 73-86. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2018.02.035
• Porat, N. ve Ronen, A. (2002). Luminescence and ESR age determinations of the Lower Paleolithic site Evron Quarry, Israel. Advances in ESR Applications, 18, 123-130.
• Presnyakov, S.L., Belyaeva, E.V., Lyubin, V.P., Rodionov, N.V., Antonov, A.V., Saltykova, A.K., Berezhnaya, N.G. ve Sergeev, S.A. (2012). Age of the earliest Paleolithic sites in the northern part of the Armenian highland by SHRIMP-II U–Pb geochronology of zircons from volcanic ashes. Gondwana Research, 21, 928-938. https://doi.org/10.1016/j.gr.2011.11.009
• Ron, H. ve Levi, S. (2001). When did hominids first leave Africa? New high-resolution magnetostratigraphy from the Erk-el-Ahmar formation, Israel. Geology, 29 (10), 887-890. 10.1130/0091-7613(2001)029<0887:WDHFLA>2.0.CO;2
• Runnels, C. ve Özdoğan, M. (2001). The Palaeolithic of the Bosphorus region, NW Turkey. Journal of Field Archaeology, 28 (1/2), 69-92.
• Shea, J.J. 1999. Artifact abrasion, fluvial processes, and ‘‘living floors’’ from the early Paleolithic site of Ubeidiya (Jordan Valley, Israel). Geoarchaeology, 14, 191-207.
• Shea, J.J. 2001. The Middle Paleolithic: Early modern humans and Neandertals in the Levant. Near Eastern Archaeology, 64, 38-64.
• Slimak, L., Kuhn, S.L., Roche, H., Mouralis, D., Buitenhuis, H., Balkan-Atlı, N., Binder, D., Kuzucuoğlu, C. ve Guillou, H. (2008). Kaletepe Deresi 3 (Turkey): Archaeological evidence for early human settlement in central Anatolia. Journal of Human Evolution, 54, 99-111. https://doi.org/10.1016/j.jhevol.2007.07.004
• Solecki, R.S. (1963). Prehistory in Shanidar Valley, Northern Iraq. Science 139: 179-193. Sunkar, M., Tonbul, S. ve Özdemir, M.A. (2008). Çaltı Çayı yukarı Havzası’nın (Kangal doğusu) jeomorfolojisi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 6(2), 141-158. https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000086
• Şenyürek, M.S. (1959). Tıkalı Mağara’nın Paleolitik endüstrisine dair bir not. Belleten XXIII (89), 9-26.
• Şenyürek, M.S. ve Bostancı, E. (1958). Hatay vilayetinde prehistorya araştırmaları. Belleten XXII (86), 147-166.
• Taşkıran, H. ve Kartal, M. (2004). 2001 Ilısu Baraj Gölü alanı Paleolitik Dönem yüzey araştırması. N. Tuna, J. Greenhalgh, J. Velibeyoğlu, (Eds), Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları içinde (s.695-724), Ankara: TAÇDAM.
• Taşkıran, H., Aydın, Y., Özçelik, K. ve Erbil, E. (2021). A new discovery of Neanderthal settlements in Turkey: Sürmecik open-air campsite in western Anatolia. L,anthropologie, 125 (1), 102838. https://doi.org/10.1016/j.anthro.2021.102838
• Le Tensorer, J.-M., Von Falkenstein, V., Le Tensorer, H., Schmid, P., ve Muhesen, S. (2011). Preliminary study of archaic lithic industry (Oldowan), site of Hummal (El Kowm, Central Syria). L’anthropologie, 115, 247-266. 10.1016/j.anthro.2011.02.006
• Tobias, P.V. (1966). Fossil hominid remains from Ubeidiya, Israel. Nature, 211, 130-133.
• Turoğlu, H. (2011). Buzullar ve buzul jeomorfolojisi. Çantay Kitap, İstanbul.
• Yalçınkaya, I., One, M., Bar-Yosef, O., Kozlowski J., Leotard, J.M. ve Taşkıran, H. (1993). The excavations at Karain Cave, south-western Turkey: an interim report. D.L. Olszewski ve H.L. Dibble, (Eds), The Paleolithic Prehistory of the Zagros-Taurus içinde (s.101-117). University Museum Monograph 83.