Tereke Kayıtlarına Göre Müslüman Ailelerin Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerine Bir İnceleme: Ayıntab Örneği (H. 1233-1309 / M. 1818-1891)

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 4, 1444 - 1464, 24.10.2024

Fatma Sağlamer , Ahmet Gülenç

https://doi.org/10.21547/jss.1490892

Öz

Osmanlı Devleti’nde toplumun en küçük birimini teşkil eden aile hakkındaki araştırmaların temel kaynakları tereke defterleridir. Tereke defterleri ailenin idari, sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel yapısı hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Defterlerde şahısların yerleşim birimleri, nüfus bilgileri, eş ve çocuk sayıları, alacak-verecek ve servet miktarları, hayatta iken kullandıkları menkul-gayrimenkul her türlü mal ve eşyaları kayıt edilmiştir. Bu geniş envanter kayıtları, ailenin sosyoekonomik yapısının ortaya çıkarılmasında araştırmacılara büyük kolaylık sağlamaktadır. Çalışmanın temel problematiği, günümüzde bile tartışmalara konu olan Osmanlı’da çok eşlilik, çocuk sayıları, eş sayıları ve servetin toplumsal gruplar arasındaki dağılımını ortaya çıkarmaktır. Ayrıca servet miktarlarının eş sayıları, çocuk sayıları, mehir miktarları ve toplumsal statülerle olan ilişkisini ortaya çıkarmak çalışmanın diğer bir problematiğidir. Bu amaçla Ayıntab’ta ikamet etmekte iken vefat eden 235 Müslüman erkek şahsın tereke kayıtları incelenmiştir. İncelenen tereke kayıtları, Ayıntab’a ait 16 adet şer’iyye sicilinden elde edilmiş olup 1818-1891 yılları arasını kapsamaktadır. İncelenen dönemde, Ayıntab’taki Müslüman halkın çoğunlukla tarihi mahallelerde ikamet ettikleri, ortalama hane sayılarının Osmanlı Devleti’nin genel kabul gören hane sayısına yakın olduğu, genellikle tek eşle evliliği tercih ettikleri ve servet miktarları arttıkça eşlerine verdikleri mehir miktarları, sahip oldukları eş sayıları ve çocuk sayılarının da arttığı tespit edilmiştir. Çalışma, genelde Osmanlı ailesi özelde ise Ayıntab ailesinin sosyal ve ekonomik yapısı ile ilgili araştırmalara katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, servetin dağılımı, çok eşlilik, mehir, çocuk sayıları.

An Investigation on the Social and Economic Structure of the Muslim Families According to the Probate Registers: The Case of Ayıntab (1818-1891)

Öz

The main sources of research on the family, which constituted the smallest unit of society in the Ottoman Empire, are the probate registers. The probate registers contain important information about the administrative, social, economic, religious and cultural structure of the family. The registers recorded the settlement units, details of the population, the number of spouses and children, the amount of debts and liabilities as well as the assets, all types of movable and immovable property and the possessions used during their lifetime. These extensive inventories are very helpful for the researchers in revealing the socio-economic structure of the family. The main problematic of the study is to reveal the prevalence of polygamy, the number of children, the number of spouses and the distribution of wealth between social groups in the Ottoman Empire, which is still the subject of debate today. In addition, another problematic of the study is to reveal the relationship between the amount of wealth and the number of spouses, the number of children, the amount of mahr and social status. For this purpose, the probate registers of 235 Muslim men who died during their stay in Ayıntab were analyzed. The probate registers come from 16 shar'iyye registers of Ayıntab and cover the period between 1818-1891. In the period under study, it was found that the Muslim population in Ayıntab mostly lived in historical neighborhoods, the average number of households was close to the generally accepted number of households in the Ottoman Empire, they generally preferred marriage to a woman, and as their wealth increased, the amount of dowry (mehir) they gave to their wives, the number of their wives and the number of their children also increased. The study will contribute to research into the social and economic structure of the Ottoman family in general and the family of Ayıntab in particular.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, distribution of wealth, polygamy, mehir, number of children.

Kaynakça

• Meşihat Şeriyye Sicilleri Defterleri (MŞH.ŞSC.d), Gaziantep Şer’iyye Sicilleri (GŞS), nr. 31, 140, 141, 142, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155.
• Acar, H. İ. (2011). Mehrin İslam hukuku açısından değerlendirilmesi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, (17), 367-388.
• Aras, M. Ö. (2007). İslâm’a göre çok evlilik. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(24), 187-192.
• Arslan, M. (2023). Tahrir defterlerindeki hanelerin sayısal büyüklüklerinin sorgulanması: Kanuni dönemi Üsküdar’ına ait iki terekenin söyledikleri. K. Yıldız (Ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları içinde (247-276). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Ayan, D. ve Aksu Kılıç, L. (2022). Osmanlı tahrirlerinden modern aile araştırmalarına “hane” kavramı üzerine notlar. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 22(57), 689-711.
• Aydın, M. A. (2003). Mehir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 28, ss. 389-391). Ankara: TDVİAM.
• Aydın, M. A. (2007). Türk hukuk tarihi. İstanbul: Hars yayıncılık.
• Barkan, Ö. L. (1953). Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi. Türkiyat Mecmuası, (10) 1-26.
• Barkan, Ö. L. (1966). Edirne askerî kassamı’na âit tereke defterleri (1545-1659). Belgeler, III(5-6), 1-479.
• Bayartan, M. (2005). Osmanlı şehrinde bir idari birim: mahalle. İÜ Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi, 13, 93-107.
• Bayramoğlu Alada, A. (2008). Osmanlı şehrinde mahalle. İstanbul: Sümer Kitabevi Yayınları.
• Berkes, N. (1942). Bazı Ankara köyleri üzerine bir araştırma. Ankara: Uzluk Basımevi.
• Bozkurt, F. (2011). Tereke defterleri ve Osmanlı demografi araştırmaları. Tarih Dergisi, (54), 91-120.
• Bozkurt, F. (2017). Osmanlı dönemi tereke defterleri ve tereke çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11(22), 193-229.
• Bozkurt, F. (2023). Tereke defterleri neyi ne kadar derler? Tereke defterlerinin imkân ve sınırlılıkları. K. Yıldız (Ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları içinde (201-243). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Budak, Ö. M. (2017). Tanzimat döneminde Ayıntab’ta aile. Asia Minor Studies, 5(10), 7-25.
• Canbakal, H. (2009). 17. yüzyılda Ayıntab Osmanlı kentinde toplum ve siyaset (Z. Yelçe, Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Canbakal, H. 2011. Barkan’dan bu yana tereke çalışmaları”. Vefatının 30. Yıldönümünde Ömer Lütfi Barkan: Türkiye Tarihçiliğine Katkıları ve Etkileri Sempozyumu içinde (ss. 1-7), İstanbul.
• Canbakal, H. ve A. Filiztekin. (2021). Wealth and demography in Ottoman probate inventories: a database in very long-term perspective. Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 54 (2), 94-127.
• Cin, H. ve Akgündüz, A. (2011). Türk hukuk tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Çakır, İ. E. (2010). 16. yüzyılda Ayntab şehrinde ailenin demografik yapısı (1539-1576). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 1-17.
• Çalık, B. (2020). İslam hukukunda kadının evlilikle sabit olan mali hakları. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(13), 61-85.
• Çınar, H. (2000). 18. yüzyılın ilk yarısında Ayıntab şehri’nin sosyal ve ekonomik durumu. (Doktora tezi). YÖK Tez Merkezi veri tabanından erişildi.(https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp).
• Çınar, H. (2017). 18. yüzyıl Ayntab (Gaziantep)’ına şehrin önde gelen aileleri üzerinden bakmak. M. Orçan vd. (Ed.), 4. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi içinde (ss. 88-106). İstanbul: Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları.
• Eken, G. (2000). XVIII. yüzyıl ortalarında Antep’te aile. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (6), 477-490.
• Ergenç, Ö. (1984). Osmanlı şehrindeki mahallenin işlev ve nitelikleri üzerine. Osmanlı Araştırmaları, 4, 69-78.
• Ertaş, F. C. ve Şişman, B. (2013). XVI. ve XVII. yüzyıllarda Osmanlı’da tereke uygulaması ve muhasebesi sosyo-ekonomik yapıya ve miras hukukuna etkileri. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 197-222.
• Erünsal, İ. E. (2023). Terekelerin izinde Osmanlı araştırmaları. K. Yıldız (Ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları içinde (29-151). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Faroqhi, S. (2004). Kadın ve aile. H. İnalcık ve D. Quataert (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-1914) içinde, (C. 2, ss. s.721-725). İstanbul: Eren Yayınları.
• Fekete, L. (1965). XVI. yüzyılda taşralı bir Türk efendisinin evi. (S. Karatay. Çev.), Belleten, 29(116), 615-638.
• Göyünç, N. (1997). Hane. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 15, ss. 552-553). İstanbul: TDVİAM.
• Gülenç, A. (2019). Tanzimat devri Diyarbakır’ın idari, sosyo-ekonomik ve kültürel tarihi araştırmalarında önemli bir kaynak: “Amid tereke defterleri”. O. Bozan vd. (Ed.), Tanzimat’tan Günümüze Diyarbakır içinde (ss. 226-239). Ankara: Manas Yayıncılık.
• Hoca Emin Efendizade Ali Haydar Efendi. (1322). Teshîlü’l-feraiz (miras hukuku). İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• İnalcık, H. (1993). Osmanlı idare, sosyal ve ekonomik tarihiyle ilgili belgeler: Bursa kadı sicillerinden seçmeler III: köy sicil ve terekeleri. Belgeler, XV(19), 23-168.
• İnalcık, H. (2015). 15. asır Türkiye iktisadi ve içtimai tarihi kaynakları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15(1-4), 51-75.
• Karaman, H. (2008). Anahatlarıyla İslâm hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kıvrım, İ. (2018). 17. yüzyılda Ayntâb’da aile. Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi, 1(1), 1-23.
• Koçak, Z. (2010). Şer’iyye sicillerine göre XVII. yüzyılda Ayntab şehrinde ailenin oluşumu (1600-1650). A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (44), 291-306.
• Mahmud Esad B. Emin Seydişehrî. (1323). Ferâidü'l-ferâiz. Der-Saadet: Selanik Matbaası.
• Özdeğer, H. (1988). 1463-1640 yılları Bursa şehri tereke defterleri. İstanbul: Türk İktisat ve İçtimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Özdeğer, H. (1988). Onaltıncı asırda Ayıntâb livâsı, C, 1, İstanbul: Türk İktisat ve İçtimâiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Özlü, Z. (2004). XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Öztürk, M. (2022). Osmanlı döneminde Antep’in iktisadî vaziyeti. Gaziantep Üniversitesi Ayıntâb Araştırmaları Dergisi, 5(1), 1-45.
• Öztürk, S. (1995). Askeri kassama ait onyedinci asır İstanbul tereke defterleri (sosyo-ekonomik tahlil). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. C. 3. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sağlamer, F. (2022). Osmanlı döneminde Ayıntab Şehreküstü Mahallesi. (Doktora tezi). YÖK Tez Merkezi veri tabanından erişildi. (https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp)
• Şeyhzade Ahmed Ziya. (1327). Emaliy’ül-feraiz. Konya: Meşruk Ara’n Matbaası.
• Şıvgın, H. (2000). 19. yüzyılın ilk yarısında Ayıntap. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 11(11), 503-553.
• Toprak, M. B. (2023). İktisat ve Demografi tarihi araştırmalarına kaynak olarak terekelerin imkân ve sınırları: 18. yüzyıl Osmanlı İstanbul’una ait veriler üzerinden gözlemler. K. Yıldız (Ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları içinde (377-405). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Yel, A. M. ve M. S. Küçükaşçı. (2003). Mahalle. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 27, ss. 323-326). Ankara: TDVİAM.
• Yıldırım, M. A. (2012). XIX. yüzyılın son çeyreğinde ayntab’ın sosyal ve ekonomik durumundan bir kesit. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 11(4):1205-1225.
• Yıldırım, Y. (2018). Şer’iyye sicillerine göre Ayıntab’da (Gaziantep) ailenin demografik yapısı: eş ve çocuk sayıları (1839-1876). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18(1), 366-379.
• Yıldırım, Y. (2018). Şer’iyye sicillerine göre Ayıntab’da (Gaziantep) ailenin demografik yapısı: eş ve çocuk sayıları (1839-1876). Gaziantep University Journal of Social Sciences, 18 (1), 366-379.
• Yıldız, K. (2023). Terekeler neyi derler? Miras kayıtlarının taşıdığı miras üzerine bir değerlendirme. K. Yıldız (Ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları içinde (155-198). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Zeydan, C. (2012). İslâm uygarlıkları tarihi. C.2, İstanbul: İletişim Yayınları.