Türk Siyasal Hayatının Vakitsiz Doğan Çocuğu: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 1, 44 - 79, 23.12.2018

Ersin Müezzinoğlu

https://doi.org/10.38000/juhis.491174

Cited By: 1

Öz

Yeni Türk devletinin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının (TPCF) kuruluşu, faaliyetleri ve kapatılışı erken Cumhuriyet Dönemi’nin ve Türk siyasal hayatının önemli ve tartışmalı konularından biridir. Teşekkülüyle birlikte yeni Türkiye’yi çok partili hayatla da tanıştıran TPCF, önemi ölçüsünde araştırılmaya konu edilmemiştir. TPCF, içinde eski İttihat ve Terakkinin bazı nüfuzlu şahsiyetlerini barındırması, çalışma ve teşkilatlanma usulleri, hatta aldığı isim bakımından İttihat ve Terakkinin istihalesi ve yeni bir teşkilatla tekrar faaliyete geçmesi olarak değerlendirilmiştir. Fırka aynı zamanda 1923 seçimleriyle tasfiye olan İkinci Grubun da bir sığınağı ve fikirlerini tahakkuk ettirmek için vasıtası olmuştur. TPCF, Cumhuriyetin ilk yıllarındaki iktidar-muhalefet ilişkileri ve yaşanan tartışmalar yönüyle de üzerinde durulmaya değerdir. Uzun ömürlü olmayan bu fırkanın, vakitsiz doğduğu ve yaşama olasılığı olmadığı ileri sürülmüştür. Çalışmada ağırlıklı olarak dönemin gazeteleri ve hatıratlar ışığında; TPCF’nin ortaya çıkış nedenleri, programı ve faaliyetleri, Cumhuriyet Halk Fırkası ile ilişkileri, kapatılmasının gerekçe ve etkenleri üzerinde durulmuş ve mevcut literatür de gözden geçirilerek TPCF hakkında daha sıhhatli bir değerlendirme yapılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Siyasal Hayatı, İttihat ve Terakki, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası(TPCF), Cumhuriyet Halk Fırkası(CHF), Şeyh Sait İsyanı

The Premature Of The Turkish Political Life: Progressive Republican Party

Öz

The establishment, activities and closing of the first opposition of the New Turkish Republic, the Progressive Republican Party (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası), is one of the most important and discussed issues of the Turkish Political Life and early Republican Era. This development starting also the multi-party system in new Turkey is not a subject of significant researches until now. the Progressive Republican Party is considered as a new formation of previous Party of Union and Progress due to inclusion of some preponderant figures of previous Party of Union and Progress, working and organization procedures, and even the similarity of the titles. This party is also a shelter for the Second Group, which is discharged with the 1923 elections to state their opinions. the Progressive Republican Party is of interest with regards to power and opposition relations and the relevant discussions during the early years of the Republic. This short-term party is claimed as premature and that it does not have a chance to live. The study mainly focuses on the reasons creating the the Progressive Republican Party, activities of the party, relations with the power, and factors behind its closure based on the newspapers of the term and memoirs thereof. Thus, the current literature is reviewed and a more accurate assessment of the party is aimed.

Anahtar Kelimeler

The Progressive Republican Party, Republican People’s Party, Turkish Political Life, Party of Union and Progress, Sheikh Said Rebellio

Kaynakça

• [1] Akşam
• [2] Cumhuriyet
• [3] Hakimiyet-i Milliye
• [4] İkdam
• [5] Son Telgraf
• [6] Tanin
• [7] Tevhid-i Efkâr
• [8] Vakit
• [9] Hayat Tarih Mecmuası
• [10] Ahmet Cevdet (Oran), “Son Hadise Hakkında”, İkdam, 11 Şubat 1925, s. 1.
• [11] Altay, Fahrettin(1970), 10 Yıl Savaş ve Sonrası, İnsel Yayınları, İstanbul.
• [12] Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II(1959), Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• [13] Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III(1961), Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• [14] Atatürk, Mustafa Kemal(2010), Nutuk-Söylev, Yay.Haz. İsmail Arar, Uluğ İğdemir, Sami N. Özerdim, Cilt I-II, TTK Basımevi, Ankara.
• [15] Atay, Falih Rıfkı(1984), Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul.
• [16] Ateş, Nevin Yurdsever(1998), Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Der Yayınları, İstanbul.
• [17] Aydemir, Şevket Süreyya(2008), Tek Adam, Cilt 3, Remzi Kitabevi, Ankara.
• [18] Babaoğlu, Resul(2012), “Nutuk ve Hatıralar Ekseninde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Olayı ve Süreci”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Sayı 22, (63-108).
• [19] Benizade Hamdi, “Maskeler Aşağı”, Cumhuriyet, 7 Kasım 1924, s. 1.
• [20] Benizade Hamdi, “Yeni Fırka”, Cumhuriyet, 23 Ekim 1924, s. 2.
• [21] Cebesoy, Ali Fuat(1960), Siyasi Hatıralar, 2.Kısım, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul.
• [22] Çakan, Işıl, Türk Parlamento Tarihinde İkinci Meclis(1999), Çağdaş Yayınları, İstanbul.
• [23] Demirel, Ahmet(2007), Birinci Meclis’te Muhalefet II. Grup, İletişim Yayınları, İstanbul.
• [24] Demirel, Meral(2000), “TPCF Milletvekilleri Mecliste Nasıl Oy Kullandı?” Tarih ve Toplum, sayı 196, (6-12).
• [25] Ekincikli, Mustafa(2012), “Türk Demokrasi Kültürünün Gelişim Sürecinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kuruluşu”, Gazi Akademik Bakış, sayı 11, (151-163).
• [26] Erer, Tekin(1963), Türkiye’de Parti Kavgaları, Cilt 1, Ticaret Postası Matbaası, İstanbul.
• [27] Falih Rıfkı (Atay), “Demir El”, Hakimiyet-i-i Milliye, 26 Şubat 1925, s. 1.
• [28] Falih Rıfkı (Atay), “Hâlâ mı Münafıklık”, Hakimiyet-i Milliye, 27 Şubat 1925, s. 1.
• [29] Falih Rıfkı(Atay), “Kendi Mantıklarıyla İskat”, Cumhuriyet, 21 Kasım 1924, s. 2.
• [30] Falih Rıfkı (Atay), “Maskaralık”, Cumhuriyet, 16 Kasım 1924, s. 2
• [31] Falih Rıfkı(Atay), “Sed Kararnamesi”, Hâkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1925. s. 1.
• [32] Falih Rıfkı (Atay), “Son Ders”, Hâkimiyet-i Milliye, 14 Mayıs 1925, s. 1.
• [33] Fevzi Lütfi, “İsmet Paşa’nın İstifası”, Son Telgraf, 22 Kasım 1924, s. 1
• [34] Goloğlu, Mahmut(2007), Devrimler ve Tepkileri(1924-1930), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• [35] Hüseyin Cahit (Yalçın), “Fırkada”, Tanin, 12 Kasım 1924, s. 1.
• [36] Hüseyin Cahit(Yalçın), “Korkunç Bir Manzara, Tanin, 15 Kasım 1924, s. 1.
• [37] Hüseyin Cahit(Yalçın), “Malta Hatıraları”, Tanin, 7 Mart 1925, s. 1.
• [38] Kalafat, Yaşar(1992), Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara.
• [39] Karabekir, Kazım(1995), İstiklal Harbimizin Esasları, Emre Yayınları, İstanbul.
• [40] Karabekir, Kazım(2006), İstiklal Harbimiz, Cilt: 1-2, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• [41] Karaosmanoğlu, Yakup Kadri(1984), Politikada 45 Yıl, İletişim Yayınları, İstanbul.
• [42] Karpat, Kemal(1967), Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul Matbaası, İstanbul.
• [43] Koç, Nurgün(2013), “Şeyh Sait Ayaklanması”, Turkish Studies, Volume 8/2, (153-166).
• [44] Koç, Nurgün(2013), “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile ilgili Gelişmeler”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmaları Dergisi, sayı 16, (75-84).
• [45] Mahmut (Soydan), “İstiklal Mahkemeleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 15 Mart 1925, s. 1.
• [46] Mahmut (Soydan), “Sükût-ı Hayal”, Hakimiyet-i Milliye, 8 Haziran 1925, s. 1.
• [47] Mahmut (Soydan), “Takrir-i Sükûn”, Hakimiyet-i Milliye, 6 Mart 1925, s. 1.
• [48] Mahmut (Soydan), “Vaziyetin Tahlili”, Hakimiyet-i Milliye, 17 Mart 1925, s. 1.
• [49] Mehmet Asım, “Eski İttihat ve Terakki Yeni Bir programla Faaliyet Sahasına Geçebilir mi?” Vakit, 6 Ekim 1924, s.1.
• [50] Mehmet Asım, “İntizar Vaziyeti”, Vakit, 30 Ekim 1924, s. 2.
• [51] Mehmet Asım, “Karabekir Paşa Mecliste”, Vakit, 29 Ekim 1924, s. 1.
• [52] Mehmet Asım, “Siyasi Edebiyatı Bırakalım Asıl Derde Bakalım”, Vakit, 29 Aralık 1924, s. 1
• [53] Mehmet Asım, “Terakkiperverlerin Kongresi”, Vakit, 19 Mayıs 1925, s. 2.
• [54] Mehmet Asım, “Yeni Fırka ve Merkez Bahsi”, Vakit, 1 Aralık 1924, s. 1
• [55] Müezzinoğlu, Ersin(2012), Bir İttihatçı Eğitimci Ahmet Şükrü Bey, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.(Yayınlanmamış Doktora Tezi)
• [56] Müezzinoğlu, Ersin(2015), “Mahkeme Tutanaklarına Göre İzmir Suikastı ve Ahmet Şükrü Bey”, The Journal of Academic Social Science Studies(JASS), Number 38, (155-176).
• [57] Orbay, Rauf(2004), Cehennem Değirmeni, Truva Yayınları, İstanbul.
• [58] Özdemir, Yavuz(2002), “Şeyh Sait İsyanı”, Yeni Türkiye, sayı 44, Ankara, (481-495).
• [59] Sezgin, Ömür ve Saylan, Gencay(1983), Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, İletişim Yayınları, İstanbul, (2047-2051).
• [60] Tevetoğlu, Fethi(1986), “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Türk Kültürü, sayı 264, (41-46).
• [61] Tunaya, Tarık Zafer(1952), Türkiye’de Siyasi Partiler (1859–1952), Arba Yayınları, İstanbul.
• [62] Tunçay, Mete(1992), T.C’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Cem Yayınevi, İstanbul.
• [63] Uzun, Turgay(2002), “Atatürk Dönemi Muhalefet Hareketleri, Türkler, Cilt 16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, (569-578).
• [64] Yakup Kadri(Karaosmanoğlu), “Hesap Günü Gelmiştir”, Hakimiyet-i Milliye, 25 Şubat 1925 s. 1
• [65] Yakup Kadri(Karaosmanoğlu), “Yalnız Hakikat Namına”, Hakimiyet-i Milliye, 12 Mayıs 1925, s. 1.
• [66] Yeşil, Ahmet(2015), “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kapatılmasında Sondan Bir Önceki Gelişme: TPCF Urfa Siverek Şube Kâtibi Mehmet Fethi Bey’in Şark İstiklal Mahkemesinde Yargılanması”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 20, ( 711-744).
• [67] Yeşil, Ahmet(2002), Türkiye’de İlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedit Neşriyat, Ankara.
• [68] Yunus Nadi (Abalıoğlu), “Ahmet Şükrü Beyefendi’nin Cevabına Cevabımız”, Cumhuriyet, 28 Aralık 1924, s. 2.
• [69] Yunus Nadi (Abalıoğlu), “İktidar İbtilası”, Cumhuriyet, 2 Kasım 1924, s. 1.
• [70] Yunus Nadi (Abalıoğlu), “Program ve Fırka”, Cumhuriyet, 1 Aralık 1924, s. 1
• [71] Yunus Nadi (Abalıoğlu), “Tereddi İhtimali”, Cumhuriyet, 31 Ekim 1924, s. 1.
• [72] Yunus Nadi (Abalıoğlu), “Şükrü Bey’in Beyanatı”, Cumhuriyet, 25 Aralık 1924, s. 1
• [73] Yüceer, Saime(1999), “Cumhuriyet Dönemi Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinde İlk Girişim: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Türkler, Cilt 16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, (534-545).
• [74] Zürcher, Eric Jan(1988), “Atatürk ve Muhalefet, 1924’teki Çok Partili Demokrasi”, Tarih ve Toplum, sayı 49, (16-19).
• [75] Zürcher, Eric Jan(2007), Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyasal Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yayınları, İstanbul.