The Dam Case of Turkey's Democratic Party Era

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 208 - 244, 30.12.2024

Mustafa Murat Çay

https://doi.org/10.38000/juhis.1539585

Öz

Dams, in addition to the mission they fulfil, are among the most important structures as indicators of civilization. In Anatolia, which has rich water resources, various dams were built by the Urartians, Hittites, and Romans within the framework of the technical possibilities of the period. It is known that dams were built by the Ottoman State from the 17th century onwards. Within the scope of the public works activities accelerated after the proclamation of the Republic, waterworks were given special importance, and new public institutions equipped with special authorities and responsibilities were established to ensure the construction of dams to benefit from the flowing waters with the personal instructions of Mustafa Kemal Atatürk. In 1939, after the Directorate of Water Affairs under the Ministry of Public Works became operational, dam construction started to increase. However, with the uncertainty of the world situation before World War II and the outbreak of World War II shortly thereafter, dam construction in Turkey, like other public works activities, stagnated. Beginning in 1948, this stagnation ended with the receipt of American aid and the implementation of an accelerated investment policy with the Democratic Party (DP) government in 1950. However, the Republic of Turkey's resources were extremely inadequate for the construction of dams and hydroelectric facilities, which are referred to as major water works in the country's administration. This situation also posed another major problem and forced Turkey to seek foreign aid. In particular, the applications made to obtain most of the loans from the International Bank for Reconstruction and Development, the need to find a consultant firm, and the attempts to obtain technical equipment and personnel became a national struggle. The Western states, who considered Turkey within the scope of their imperialist policies, often used this situation as an opportunity for their actions and thus Turkey was caught in an imperialist spiral. This study evaluates the struggles to secure foreign support for the construction of dams during the Democrat Party rule and the results of these struggles on the axis of the documents and information reflected in the State Archives of the Republic of Turkey. In addition to archival documents, the article utilizes parliamentary minutes, some press organs of the period, and copyrighted and analysed works.

Anahtar Kelimeler

Democratic Party, Dams, International Bank for Reconstruction and Development

Demokrat Parti Dönemi Türkiye’sinin Baraj Davası

Öz

Barajlar, yerine getirmiş oldukları misyonun yanı sıra birer medeniyet göstergeleri olarak da son derece önemli yapılar arasında yer almaktadır. Zengin su kaynaklarına sahip Anadolu’da Urartular, Hititler ve Romalılar tarafından dönemin teknik imkanları çerçevesinde çeşitli barajlar vücuda getirilmiştir. Osmanlı Devleti döneminde 17. yüzyıldan itibaren barajların yapıldığı bilinmektedir. Cumhuriyet’in ilanından sonra hız verilen bayındırlık faaliyetleri kapsamında su işlerine ayrıca önem verilerek Mustafa Kemal Atatürk’ün bizzat talimatlarıyla akan sulardan faydalanmak amacıyla baraj yapımını sağlayacak özel yetki ve sorumluluklarla donatılmış yeni kamu kurumları ihdas edilmiştir. 1939 yılında ise Nafia Vekaletine bağlı Su İşleri Reisliğinin faaliyete geçirilmesinden sonra baraj inşaatları artış göstermeye başlamıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşı’ndan önce dünyanın alacağı durumun belirsizliği ve kısa süre sonra da İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Türkiye’de diğer bayındırlık faaliyetleri gibi baraj yapımında da bir durağanlık yaşanmıştır. 1948 yılından itibaren özellikle Amerikan yardımlarının alınmaya başlanmasıyla ve 1950 yılında Demokrat Parti (DP) iktidarı ile birlikte gittikçe hızlanan bir yatırım politikası tatbik edilerek bu durağanlık son bulmuştur. Fakat ülke yönetiminde büyük su işleri olarak adlandırılan barajlar ve hidroelektrik tesislerinin kurulması için Türkiye Cumhuriyeti’nin kendi öz imkanları son derece yetersizdir. Bu durum ayrıca büyük bir sorun daha teşkil etmiş ve Türkiye’yi dış yardım almaya mecbur bırakmıştır. Özellikle kredilerin büyük kısmının Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası’ndan temin edilmesi yolunda yapılan başvurular, müşavir firma bulunması gerekliliği ve teknik ekipman ile eleman temin edilmesi gibi hususlarda yapılan girişimler adeta bir millî mücadele halini almıştır. Türkiye’yi emperyalist politikaları kapsamında ele alan Batılılar ise bu durumu kendi aksiyonları için çoğu zaman fırsat olarak kullanmışlar ve böylelikle Türkiye adeta bir emperyalist sarmal arasında kalmıştır. Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri’ne yansıyan belge ve bilgiler ekseninde Demokrat Parti İktidarı döneminde barajların yapımı için dış destek sağlanması konusunda verilen mücadeleler ve bunların sonuçları değerlendirilmiştir. Makalede arşiv belgeleri dışında meclis tutanaklarından, dönemin bazı basın organlarından, telif ve tetkik eserlerden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Demokrat Parti, Barajlar, Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası.

Kaynakça

• [1]Akşam Gazetesi, 30 Ocak 1954, Nu: 12689.
• [2]Aşık, Yusuf (2016), “Barajların Kontrolü ve Denetiminin Önemi”, Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, S. 6/1, (33-40).
• [3]Akşam Gazetesi, 30 Ocak 1954, Nu: 12689.
• [4]Atvur, Senem (2014), “Baraj Politikalarına Karşı Toplumsal Tepkiler: Hindistan ve Türkiye’deki Toplumsal Hareketlerin Karşılaştırılması”, Celal Bayar Üniversitesi İİBF Yönetim ve Ekonomi, S. 21/1, (281-298).
• [5]Aydemir, Şevket Süreyya (2000), İhtilâlin Mantığı ve 27 Mayıs İhtilâli, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• [6]Benek, Sedat (2009), “Ortaya Çıkışı, Gelişme Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakımından Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, S. 64/3, (45-71).
• [7]Birand, Mehmet Ali; Dündar, Can vd.(2006), Demirkırat (Bir Demokrasinin Doğuşu), Doğan Kitapçılık, İstanbul.
• [8]BCA, 30.1.0.0/74.472.15.
• [9]BCA, 30.1.0.0/50.301.7.
• [10]BCA, 30.1.0.0/106.668.2.
• [11]BCA, 230.0.0.0/3.9.5.
• [12]BCA, 30.1.0.0/74.469.3.
• [13]BCA, 30.18.1.2/128.13.13.
• [14]BCA, 30.18.1.2/128.18.10.
• [15]BCA, 30.18.1.2/129.45.18.
• [16]BCA, 30.1.0.0/74.469.4.
• [17]BCA, 230.0.0.0/3.9.5.
• [18]BCA, 30.1.0.0/94.587.11.
• [19]BCA, 30.1.0.0/75.474.12.
• [20]BCA, 30.1.0.0/74.471.12
• [21]BCA, 30.1.0.0/74.472.10.
• [22]BCA, 30.18.1.2/133.68.3.
• [23]BCA, 30.18.1.2/140.80.4.
• [24]BCA, 30.1.0.0/74.472.9.
• [25]BCA, 30.18.1.2/135.28.12.
• [26]BCA, 30.18.1.2./135.17.17.
• [27] BCA, 30.1.0.0/74.470.7.
• [28]BCA, 30.1.0.0/74.472.8.
• [29]BCA, 30.18.1.2/147.44.11.
• [30]BCA, 30.18.1.2/146.40.19.
• [31]BCA, 30.18.1.2/137.102.20.
• [32]BCA, 30.1.0.0/74.470.13.
• [33]BCA, 30.1.0.0/7.38.19.
• [34]BCA, 30.1.0.0/106.668.3.
• [35]BCA, 30.18.1.2/154.71.8.
• [36]BCA, 30.1.0.0/75.473.5.
• [37]Ceyhun, Ekrem (1979), Kalkınan Türkiye, Yeni Asya Yayınevi, İstanbul.
• [38]Cumhuriyet Gazetesi, 26 Ekim 1953, Nu: 10502; 8 Ekim 1955, Nu: 11204; 25 Eylül 1958, Nu: 12272; 26 Eylül 1958, Nu: 12273; 23 Mart 1955, Nu: 11010; 1 Ocak 1959, Nu: 12370; 9 Nisan 1956, Nu: 11388; 31 Temmuz 1953, Nu: 10418; 9 Eylül 1953, Nu: 10455; 23 Şubat 1958, Nu: 12063; 24 Nisan 1955, Nu: 11042; 9 Ocak 1960, Nu: 12738.
• [39]Çizmeli, Şevket (2010), Menderes Demokrasi Yıldızı, Arkadaş Yayınevi, Ankara.
• [40]Demirer, Mehmet Arif (2012), 27 Mayıs Masallar ve Gerçekler, Toplumsal Yayıncılık, İstanbul.
• [41]Demokrat Gazetesi, 21 Şubat 1952, Nu: 1606; 8 Mart 1952, Nu: 1620; 21 Haziran 1952, Nu: 1718.
• [42]Demokrat İzmir Gazetesi, 10 Şubat 1953, Nu: 2984.
• [43]Dikilitaş, Osman Sait (2007), Demokrat Parti Hükümetlerinin Sosyo-Ekonomik Alandaki İcraatları (1950-1960), Selçuk Üniversitesi, Konya. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [44]Dokuyan, Sabit; Yüksel, Büşra (2020), “Adnan Menderes’i İdama Götüren Süreç ve İdamı”, Journal of Universal History Studies, C. 3 (Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue), (15-42)
• [45]E. Keskin, Nuray (2019), Ellili Yıllarda Kamu Yönetimi, Mete Kaan Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde, (505-533), İletişim Yayınları, İstanbul.
• [46]Erdoğan, Haşim (2020), “Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ekseninde Türkiye Cumhuriyeti’nin Kalkınma Politikası ve Tarımsal Üretim”, Journal of Universal History Studies, C. 3 (Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue), (252-268).
• [47]Ergun, A. Yavuz (2017), CHP’li Menderes 1931-1945, Boyut Yayıncılık, İstanbul.
• [48]Evsile, Mehmet (2020), Tek Parti Döneminde Türkiye’de Günlük Hayat (1923-1950), Hiperlink Eğitim İletişim Yayıncılık, İstanbul.
• [49]Evsile, Mehmet (2021), “Demokrat Parti Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri”, History Studies, S. 13/1, (241-263).
• [50]Gökçe, Birsen (2015), Bir Bölgesel Dönüşüm Projesi Olarak Gap’ın Dünü ve Bugünü, Türkkaya Ataöv (Ed.), Ufkun Ötesini Gören Kadın Prof. Dr. Aysel Ekşi içinde (278-293), Beşiktaş Belediyesi Yayınları, İstanbul.
• [51]Güner, Agâh Oktay (1978), Türkiye’nin Kalkınması ve İktisadî Devlet Teşekkülleri, Damla Yayınevi, İstanbul.
• [52]Güven, Sami (1998), 1950’li Yıllarda Türk Ekonomisi Üzerine Amerikan Kalkınma Reçeteleri, Ezgi Kitabevi, Bursa.
• [53]https://www.dsi.gov.tr/Sayfa/Detay/692 (Erişim Tarihi: 25.07.2023)
• [54]https://www.hukukmedeniyeti.org/plase-etmek/nedir/ (Erişim Tarihi: 01.06.2023)
• [55]https://www.aa.com.tr/tr/dunya/almanya-rusyaya-ihracata-yonelik-hermes-kredi-garantilerini-askiya-aldi/2514451 (Erişim Tarihi: 21.05.2023)
• [56]https://www.ultraenerji.com/hidroelektrik/hidroelektrik-santraller/turkiyede-bulunan-hidroelektrik-santralleri-hangileridir.html (Erişim Tarihi: 05.06.2023)
• [57]https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/sariyar-hasan-polatkan-hidroelektrik-santrali/?pdf=5871 (Erişim Tarihi: 17.11.2024)
• [58]Kürklü, Ahmet (2015), Demokrat Parti Tarım Politikaları, (1950-1960), Fırat Üniversitesi, Elâzığ. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [59]Madendağ, Gülten (2018), Demokrat Parti Döneminde Adana’da Gündelik Hayat, Sakarya Üniversitesi, Sakarya. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [60]Mete, Ömer (2023), Demokrat Parti Dönemi Bayındırlık Politikaları, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [61]Milliyet Gazetesi, 11 Mart 1952, Nu: 660; 11 Şubat 1954, Nu: 1352; 24 Mart 1955, Nu: 1743; 9 Nisan 1956, Nu: 2120; 26 Eylül 1958, Nu: 3008.
• [62]Özcan, Feridun Cemal (2019), Ellili Yıllarda Türkiye Ekonomisi, Mete Kaan Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde, (39-69), İletişim Yayınları, İstanbul.
• [63]Özer, Sevilay (2013), Demokrat Parti’nin Köy ve Köylü Politikaları (1946-1960), Berikan Yayınevi, Ankara.
• [64]Sarol, Mükerrem (1983), Bilinmeyen Menderes, C. I, Kervan Yayınları, İstanbul.
• [65]TBMMTD, 15 Aralık 1950.
• [66]TBMMTD, 20 Haziran 1952.
• [67]TBMMTD, 23 Şubat 1960.
• [68]TBMMTD, 26 Şubat 1960.
• [69]TBMM, DP Meclis Grubu Müzakere Zabıtları, 24 Ocak 1956.
• [70]Timur, Taner (1991), Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İletişim Yayınları, İstanbul.
• [71]Toy, Erkan (2009), Demokrat Parti Döneminde Yabancı Sermaye ve Yatırımlar (1950-1960), Ankara Üniversitesi, Ankara. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• [72]Ulus Gazetesi, 27 Eylül 1950, Nu: 10507; 28 Mayıs 1951, Nu: 10747; 26 Ekim 1953, Nu: 11612.
• [73]Yönten, Aslı (2013), Türkiye’de Baraj Yönetimi ve Stratejik Yaklaşımlar, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [74]Yıldız, Murat (2015), Demokrat Parti Dönemi Türkiye’de Sanayi Politikaları, Fırat Üniversitesi, Elâzığ. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [75]Yaşa, Memduh (1956), “Türkiye’de Âmme Masraflarının Seyri ve Bünyesi”, İstanbul İktisat Dergisi, (1-24).
• [76]Yavuzalp, Ercüment (1991), Menderes’le Anılar, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• [77]Yeni Adana Gazetesi, 4 Mart 1952, Nu: 8127.
• [78]Yiğitbaşıoğlu, Hakan (1996), “Türkiye’deki Barajlar”, A.Ü. Türkiye Coğ. Arş. ve Uyg. Merkezi Dergisi, S. 5, (171-181).
• [79]Yurtoğlu, Nadir (2014), Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasî, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri: 1950-1960, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• [80]Zafer Gazetesi, 7 Mart 1953, Nu: 1401; 11 Nisan 1953, Nu: 1436.