BİR HADİS TENKİD KRİTERİ OLARAK UMÛMÜ’L-BELVÂ KAVRAMI

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 9, 361 - 398, 30.12.2018

Ahmet Aydın

Öz

Hanefî mezhebinin ahâd haber anlayışı çerçevesinde
geliştirdikleri tenkid kriterlerinden birini umûmü’l-belvâ kavramı teşkil
etmektedir. Hanefî fıkıh âlimleri insanların genelini ilgilendiren bir mesele
hakkında gelen bir rivâyetin, ahâd haber derecesinde kalamayacağını en azından
kendilerinin meşhûr olarak adlandırdıkları bir seviyede nakledilmesi
gerektiğini savunmaktadır. Bu çalışma Hanefî usûl eserleri merkezinde kronolojik
olarak bu kavramın gelişimini incelemeyi ve mezhebin umûmü’l-belvâ telakkisini
tespit etmeyi hedeflemektedir. Modern dönem öncesinde Ebû Hanîfe’nin
umûmü’l-belvâyı bir hadis tenkid kriteri olarak dikkate almadığı bu anlayışın
daha sonraki bir dönemde mezhep âlimleri tarafından geliştirildiğine yönelik
tespitler varolmakla birlikte modern dönemde bu tezin birçok araştırmacı
tarafından savunulduğu görülmektedir. Bu kavramın tarihî gelişimine yönelik bir
incelemenin söz konusu bu tartışmaya küçük bir katkı sunacağı söylenebilir.
Furûʻ-i fıkha dair birçok
meselede ilgili rivâyetin umûmü’l-belvâ olan bir konuda gelmesi sebebiyle
mezhebin diğer mezheplerden farklı hükümleri savundukları görülür. Sözü edilen
bu meseleler bağlamında umûmü’l-belvâ anlayışının furûʻ-i fıkha dair
konulardaki sonuçları ele alınarak mezhepler arasındaki ihtilâf nedenlerinden
biri olarak bu kavram üzerinde durulması planlanmaktadır. Aynı zamanda Hanefî
mezhebine bu anlayışları sebebiyle yöneltilen itiraz ve eleştiriler de bu
makale içerisinde inceleme konusu edilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Hadis, Umûmü’l-Belvâ, Manevî İnkıtâ, Haber-i Vâhid, Îsâ b. Ebân

Kaynakça

• Abbâdî, Ebû Âsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Herevî (1964). Kitâbu tabakâti’l-fukahâi'ş-Şâfiiyye. Leiden: E. J. Brill.
• Gül, Mutlu (2018). Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları
• Mus‘ab Mahmûd Ahmed Kevâri‘ (1431/2010). Umûmü’l-belvâ ve eseruhâ ʻale’l-haberi’l-vâhid. Yüksek Lisans tezi, el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Gazze.
• Abdülmuiz Harîz (1998). Haberü’l-vâhid fîmâ teummü bihi’l-belvâ. Dirâsât. S. XXV, s. 27-45.
• Abdülaziz el-Buhârî, Alâüddin Abdülaziz b. Ahmed (1997). Keşfü’l-esrâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Abdülmecid Mahmûd (1979). el-İtticahâtü'l-fıkhiyye ‘inde Ashâbi'l-hadîs fî’l-karni’s-sâlis el-hicrî. Kahire: Mektebetü'l-Hancî.
• Aktepe, İsak Emin (2005). Şâfiî Öncesinde ve İmam Şâfiî’de Sünnet. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ali el-Hafîf (1996). Esbâbu ihtilâfi’l-fukahâ. 2. bs., Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Âmidî, Seyfeddin Ebû'l-Hasan Ali b. Ebû Ali b. Muhammed (1968). el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. Kahire: Matbaatu Muhammed.
• Apaydın, H. Yunus (1999). İbn Rüşd. DİA. (c. XX, ss. 288-292). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aslan, Mehmet Selim (2018). Şâfiî Mezhebine Göre Umûmü’l-Belvânın Şer’î Hükümlere Etkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. S. 55, s. 928-944.
• Aslan, Nasi (2004). Hanefîlerin Umûmü'l-belvâ ve Mâlikîlerin Amel-i Ehl-i Medine İlkesi Bağlamında Haber-i Vâhid’in Değeri Üzerine. ÇÜİFD. S. 2, s. 19-31.
• Aydın, Ahmet (2007). İbn Rüşd Öncesinde Hanefîlerin Umûmü’l-Belvâ Telakkisini Benimseyen Bir Mâlikî: İbn Huveyz Mendâd. İslâm Araştırmaları Dergisi. S. 18, s. 49-72.
• Ba Hüseyn (2005). Kaidetü’l-meşakka teclibü’t-teysîr. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• Bâcî, Ebû'l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa‘d et-Tücibî (1986). İhkâmü'l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Garbi'l-İslâmî.
• Bedir, Murteza (1999). The Early Development of Hanafi Usul al-Fiqh. Doktora Tezi, University of Manchester Department of Middle Eastern Studies.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî (1985). Ahkâmü'l-Kur’ân, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî.
• _____ (1994). Usûlü'l-fıkh, İstanbul: Mektebetü'l-İrşâd.
• Cüveynî, Ebû’l-Meâlî İmamü'l-Harameyn Rükneddin Abdülmelik (1996). Kitâbü't-Telhîs fî usûli'l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri'l-İslâmiyye.
• _____ (1978). el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Devha: Câmiatu Katar.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. İsa (2001). Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Desûkî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Arafe (1987). el-İmâm Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî ve eseruhu fî'l-fıkh. Katar: Dâru’s-Sekâfe.
• Devserî, Müslim b. Muhammed (2000). Umûmü'l-belvâ, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• Ebû Yusuf (ts.). er-Redd ʻalâ Siyeri’l-Evzâî. Haydarâbâd: Lecnetü İhyâi’l-meârifi’n-Nuʻmâniyye.
• Eser, Ercan (2016). İslam Hukukunda Kolaylık İlkesi Bağlamında Umûmu’l-Belvâ İstihsan İlişkisi. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S. 10, s. 77-110.
• Fehl, Mâhir Yasin (2000). Eseru ileli’l-hadis fî ihtilâfi’l-fukahâ. Amman: Dâru Ammar.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed (1980). el-Menhûl. Dımaşk: Dâru’l-Fikr. _____ (ts.), el-Mustasfâ min ilmi'l-usûl. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medineti’l-Münevvere li’t-Tıbaa ve’n-Neşr.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed b. Amr Ferâhidî (1988). Kitâbü'l-ayn. Beyrut: Müessesetü'l-‘lemi li'l-Matbuât.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit (1996). el-Fakih ve'l-mütefakkih. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî.
• İbn Akîl, Ebû'l-Vefa Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdâdî (1999). el-Vâzıh fî usûli'l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed (1978). Vefeyâtü'l-a'yan ve enbâu ebnâi'z-zamân. Beyrut: Dâru Sadr.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî (1970). el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. Kâhire: Matbaatü'l-Âsime.
• İbn Berhân, Ebû’l-Feth b. Burhan Ahmed b. Ali el-Bağdâdî (1983). el-Vusûl ile'l-usûl, Riyad: Dâru'l-Maârif.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed (1994). Ravzatü'n-nâzır ve cennetü'l-münâzır fî usûli'l-fıkh ‘ala mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd.
• İbn Manzûr, Ebû'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî (ts.). Lisanü'l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn Ömer b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî (2002). en-Nehrü’l-fâik şerhu Kenzü’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Reşîk, Ebû Ali Hüseyin (2001). Lübâbü’l-mahsul fî ilmi’l-usûl. Dübey: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubî (1997). Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman (1997). Keşfü’l-müşkil. Riyad: Dâru’l-Vatan.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdülhamid (1932). et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî.
• _____ (1970). Fethû'l-kadîr. y.y.: Mustafa el-Bâbî el-Halebî.
• İbnü's-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddin Osman b. Abdurrahman (1992). Tabakâtü'l-fukahâi'ş-Şâfiiyye. Beyrut: Dâru'l-Beşâiri'l-İslâmiyye.
• İsfahânî, Ebû’s-Sena Şemseddin Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed (1986). Beyânu'l-muhtasar şerhi Muhtasarı İbni'l-Hâcib. Mekke: Câmiatu Ümmi'l-Kura.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasan (1981). Tabakâtü'ş-Şâfiiyye. Riyad: Dâru’l-Ulûm.
• Kadı Şühbe, Ebû’s-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed (1987). Tabakâtü'ş-Şâfiiyye. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb.
• Kelvezânî, Eb’u’l-Hattâb Mahfuz b. Ahmed b. Hasan (1985). et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. Cidde: Dâru’l-Medenî.
• Koca, Ferhat (1996). Gulûl. DİA. (c. XIV, ss. 190-192). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.Lâmişi, Ebû's-Sena Mahmud b. Zeyd (1995). Kitâb fî usûli'l-fıkh. Beyrut: Dâru'l-Garbi’l-İslâmî.
• Leknevî, Ebû'l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed (1991). İmâmü'l-kelâm fima yeteallaku bi'l-kıraâti halfe'l-imâm. Cidde: Mektebetü's-Sevâdî Li't-Tevzi‘.
• Mâturidî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed (2005). Te’vilatü’l-Kur’ân, İstanbul: Mizan Yayınevi.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temîmî (2001). İzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed (1872). Fusûlü'l-bedâyi' fî usûli'ş-Şerai'. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası.
• Mustafa Baktır (2012). Umûmü’l-belvâ. DİA. (c. XLII, ss. 155). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed (1986). Keşfü'l-esrâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’-İlmiyye.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn b. Şeref (2003). Kitâbu’l-Mecmu‘ şerhi’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî. Riyad: Dâru’l-Âlemi’l-Kütüb.
• Özen, Şükrü (2001). Ebû Mansûr el-Mâturidî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşâsı. y.y.: y.y.
• Özkan, Halit (2006). Hicrî İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Pekcan, Ali (2003). İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risale. İslâmî Araştırmalar Dergisi. S. 16, s. 297-307.
• Rahûnî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Musa (2002). Tuhfetü’l-mes’ûl fî şerhi Muhtasari Müntehe’s-sûl. Dâru’l-Buhûs li’d-dirasati’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin (1992). el-Kâşif an usûli'd-delâil ve fusûli'l-ilel, Beyrut: Dârû’l-Cîl.
• San‘ânî, Ebû İbrâhim İzzeddin Muhammed b. İsmail Emir (1986). İcâbetü's-sâil şerhu Buğyeti'l-âmil. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâeddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed (1987). Mizânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl fî usûli’l-fıkh. Bağdad: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’d-Diniyye.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl (ts.). el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife.
• _____ (1954). Usûlü's-Serahsî. Kahire: Dâru’l-Kitabi'l-Arabi.
• _____ (1971). Şerhu Kitâbi’s-Siyeri'l-Kebir. Kahire: Câmiu’d-Düveli’l-Arabiyye.
• Sübkî, Ebû Nasr Taceddin İbnü's-Sübkî Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî (1999). Ref’u’l-hâcib an Muhtasari İbni’l-Hacib. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb. _____ (2004). el-İbhâc fî şerhi’l-Minhac: şerh ‘ala Minhâci’l-vüsûl ila ilmi’l-usûl li’l-Kâdı el-Beyzâvî. Dübey: Darûl-Buhûs li’d-Dirâsati’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs.
• Sühreverdî, Ebû’l-Fütuh Şehâbeddin Yahyâ b. Habeş b. Emircek (2001). et-Tenkihât fî usûli’l-fıkh. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• Şâşî, Nizâmüddin (2000). Usûlü'ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• Şirâzî, Ebû İshak Cemâleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf (1980). et-Tabsira fî usûli'l-fıkh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr.
• _____ (1981). Tabakâtü’l-fukahâ, Beyrut: Dâru'r-Râidi'l-Arabî.
• _____ (1985). Lum‘a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Tehânevî, Zafer Ahmed (1972). Kavâid fî Ulumi'l-hadis. Halep: Mektebetü'l-Matbuati'l-İslâmî.
• Üsmendî, Ebû’l-Feth Alaeddin Muhammed b. Abdilhamîd (1992). Bezlü'n-nazar fi’l-usûl. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs.
• Yargı, Mehmet Ali (2006). Fıkıh Usûlcülerine Göre Yaygın Olarak Nakledilmesi Gereken Haberler. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. S. 7, s. 141-180.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi (1997). İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu. İstanbul: Eser Neşriyat.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır (1999). Teşnîfu’l-mesâmi‘. Kahire: Müessesetü Kurtuba.
• _____ (1992). Bahru'l-muhît fî usûli'l-fıkh. y.y.: Vezâretü'l-Evkâf ve'ş-Şuûni’l-İslâmiyye.
• Zuhayli, Vehbe (1982). Nazariyyetü'd-darûreti'ş-şer'iyye mukarenen mea'l-kanûn. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle.