HAZRAD‘UMAR AS THE TRADITIONAL TYPE OF RULER IN ALFĀRĀBĪ’S IDEAL STATE

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 189 - 215, 29.06.2020

Mehmet Karakuş

https://doi.org/10.46353/k7auifd.717189

Öz

The person to be in the most important position in Al-Fārābī’s state is, without a doubt, the first president, and the one who will succeed the first one as president. In this study, it is aimed to examine, with reference to Hazrad ‘Umar who is the first to come to mind when it comes to polity in Islam, the words Al-Fārābī expressed on the second president who he thought to be successor to the first president. That is why, first of all Al-Fārābī’s views concerning the first president and the second are given coverage here, and then it is analyzed in what way this context became concrete in Hazrad ‘Umar’s time. Al-Fārābī lived in a time of political disorder. These years were pretty bad for the world of Islam. From the point of government, it’s the time the Abbasids declined, every emirate declared its independence in its own territory, the riots broke out, and even the Abbasid center of caliphate was overrun. In a time such as this it can be fathomed that Al-Fārābī looked for the ideal head of the state to reestablish the İslamic unity by restoring the Caliph’s former position. According to Al-Fārābī the president plays the most important part in the aforesaid virtuous state in connection with perfection or deficiency. If the president is virtuous, the state becomes virtuous too; if the president is vicious, the state becomes vicious too. For that, the one who leads to happiness is the virtuous head of the virtuous state. The last objective of the virtuous head of the state is to help the society reach happiness. Hence, it is the president who provides assurance for the happiness of the society. Al-Fārābī was also aware of the existence of the ideal state in practice which he theorized. That is the Islamic state the foundations of which were laid by the Prophet Mohammad, and which were institutionalized during the time of one of his successors, that is, ‘Umar. On that sense, Al-Fārābī states, being under the influence of Plato, that the First President must be a philosopher, and, under the influence of Islamic culture, that the First President must be a Prophet. According to Al-Fārābī, the subjects of the state must also have the essential qualities that the head of the state must possess. The society must also try to procure the knowledge of wisdom, and must not take the physical pleasures of the ignorant society as purpose. The act of inculcating the society with virtuous views and behaviours in order for the society to lead a life of virtue is done by the first presidency, but to keep and maintain this order are done by the traditional presidency. Al-Fārābī called the future president who is to be the successor to the first one “Malik al-Malik al-Sunna is the president who governs the state by lex scripta of the former rulers, and follows their customs According to Al-Fārābī, Malik al-Sunna must be a man of wisdom, and do modifications on the practices of the former rulers when seen better ones, and make new laws in this direction. So, the best example for this kind of rulers must be, with his characteristics and his way of governing, Hazrad ‘Umar who is of the ideal type of rulers in Al-Fārābī’s mind. Al-Fārābī describes The First President, whom he thought as the most important person of the vituous state, as the Philosopher, The King (Malik), The First Warden, The Law-giver, and the Leadeer (Imam). And to him, all these epithets have the same meaning. Looking at all these epithets that he used to describe the ruler of the virtuous state, it can be understood very easily what kind of an administrative mentality he has, and which traits he thought up the president should have in this administration. Owing to the traits he has, Hazrad ‘Umar applied the desired style of management. As a leader, Hazrad ‘Umar made it possible for the Muslims to have an institutional, powerful state. And he realised a number of important applications to reach institutionalization which supply the elements building the basis of the civilisation. And these reforms proved to be beacon and long lasting for the times to come. Doubtlessly Hazrad ‘Umar is one of the greatest leaders that came to the fore thanks to his execution of justice drawing attention to himself because of his maturity in religion and creed, and of returning to the justice accepting his wrongfulness, of upholding the truth being awake to the fact that he’ll be questioned by Allah, of his excellence in will and personality, of his piety and his disinclination towards the earthly pleasures, of his patience and his solemnity and his generosity and his courage. Hazrad ‘Umar had the privilege of witnessing the former two of presidents, and made use of these experiences to a large extent throughout his time in management. He created solutions befitting the new problems encountered by the society. Hazrad ‘Umar is a leader who did accept not only Hazrad Mohammad but also some of the laws and the administrative procedures he saw fit of distinct states and kingdoms. And this is the proof showing that he has the quality of “malik al-sunna” meaning he moved forward pursuant to the rudiments set by the previous, the first president, and he followed the first president. In order for the society to behave virtuously the virtuous views and behaviours are fixed in the society by the first presidency though they are preserved and protected by the traditional presidency. Hazrad ‘Umar’s time in caliphate became a symbol for the stability and the wideness of the Islamic State, and the supremacy of the Islamic Umma (Nation). However, he is accepted nearly by all of the fractions for he met the expectations people sought for in a state administration. Therefore, the reason why we mention Hazrad ‘Umar as the second president in this study is that after the demise of the first president Hazrad Mohammad, Hazrad ‘Umar took his place and improved the state in every respect, and for the fact that he deployed politics ruling over people in accordance with Allah’s Book and the Messenger’s Sunna. Hazraz ‘Umar became head of the state which will witness events leaving a mark in history in aspects of administration, sociology, economics, and military in the Islamic land expanding through wars of conquest. It can be easily asserted that Hazrad ‘Umar possessed the qualities Al-Fārābī searched for in the Second President who takes out after the First President, such as wisdom, knowledge, treading in the footsteps of the predecessors, holding a good point of view, finding the folks keeping steadfast in matters of guidance and war in forms of discernment, intelligence, courage, and erudition. And it is of the essence that Hazrad ‘Umar was ultrasensitive on betaking himself to the ways of the predecessors.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Ideal State, Al-Fārābī, President, Hazrad ‘Umar

FARABİ’NİN İDEAL DEVLETİNDE GELENEKSEL YÖNETİCİ TİPİ OLARAK HZ. ÖMER

Öz

Fârâbî’nin devletinde en önemli konumda bulunan kişi kuşkusuz ilk başkan ve onun yerine geçecek başkandır. Bu çalışmada Fârâbî’nin ilk başkandan sonra devleti yönetmek üzere düşündüğü başkan hakkında söylediklerinin, İslam’da yönetim söz konusu olduğunda akla ilk gelen isim olan Hz. Ömer’den hareketle değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Bu sebeple önce Fârâbî’nin ilk başkan ve sonrasında yerine geçecek başkan ile ilgili görüşlerine yer verilmiş ardında da bu şartların Hz. Ömer’de ne şekilde somutlaştığı araştırılmıştır. Fârâbî, siyaseten karışıklığın olduğu bir dönemde yaşamıştır. Bu yıllar İslâm âlemi için oldukça kötü yıllardı. Yönetim açısından bakıldığında Abbasilerin zayıfladığı, her emirliğin kendi bölgesinde bağımsızlığını ilan ettiği, isyanların çıktığı hatta Abbasi hilafet merkezinin istila edildiği bir zamandı. Böyle bir zamanda Fârâbî’nin, İslâm devletinin kaybettiği konumu kazanarak çözülen İslam birliğinin yeniden tesisi için ideal devlet başkanını aradığı düşünülebilir. Fârâbî’ye göre erdemli devletteki yetkinlik veya eksiklik noktasında en önemli rolü başkan oynamaktadır. Başkan fazıl olduğunda devlet de fazıl, başkan kusurlu olduğunda devlet de kusurlu olmaktadır. Buna göre mutluluğa götürecek yolu gösteren fazıl devletin fazıl başkanıdır. Fazıl başkanın en son hedefi toplumu mutluluğa ulaştırmaktır. Dolayısıyla toplumun mutluluğunun teminatı başkan olmaktadır. Fârâbî, teorisini ortaya koyduğu ideal devletin İslâm devletinin ilk yıllarında yaşanmış olan pratikteki varlığından da haberdardır. Bu devlet, temelleri Hz. Muhammed tarafından atılan ve Onun halifelerinden Hz. Ömer döneminde de kurumsallaşan yapısıyla İslam devletidir. Bu yönüyle Fârâbî, Platon’un etkisiyle İlk Başkan’ın filozof olması gerektiğini, içinde yaşadığı İslam kültürünün etkisiyle de Peygamber olması gerektiğini ifade etmiştir. Fârâbî, erdemli devletin en önemli kişisi olarak yer verdiği İlk Başkan’ı; Filozof, Melik, Reis-i Evvel, Kanun Koyucu ve İmam gibi isimlerle ifade eder. Ve ona göre bu isimlerin hepsi aynı anlama gelir. Fârâbî’nin, erdemli devletin yöneticisi için kullandığı bu ifadelere bakıldığında, nasıl bir yönetim arayışında olduğu ve bu yönetimde nasıl özelliklere sahip kişilerin başkan olacağını tasarladığı rahatlıkla anlaşılabilir. Fârâbî’ye göre başkanın sahip olması gereken temel niteliklere aynı zamanda ona tabi olan toplum da sahip olmalıdır. Toplum da hikmet bilgisini elde etmeye çalışmalı, cahil toplumun nitelikleri olan bedenî hazları amaç olarak görmemelidir. Toplumun erdemli olması için erdemli görüş ve davranışların topluma yerleştirilmesi ilk başkanlıkla sağlanırken, korunması ve devam etmesi geleneksel başkanlıkla sağlanmaktadır. Fârâbî, İlk Başkandan sonra onun yerine geçecek başkana “Meliku’sSünne” demiştir. Meliku’s-Sünne, önceki yöneticilerden alınmış yazılı kanunlarla devleti yöneten ve onların geleneğini takip eden başkandır. Fârâbî’ye göre Meliku’sSünne, en azından hikmet sahibi olmalı ve kendinden önce uygulanan kanunlardan daha uygun olanı gördüğünde öncekilerin uygulamalarında değişiklik yapabilmeli, yeni kanunlar koyabilmelidir. İşte bu şekilde yöneticilik yapanlara en güzel örnek olarak, sahip olduğu özellikler ve sergilediği yönetim tarzıyla, Fârâbî’nin ideal yönetici tipi olarak düşündüğü Hz. Ömer’i hatırlatmaktadır. Hz. Ömer sahip olduğu özelliklerle arzulanan bir yönetim şeklini uygulamıştır. Bir lider olarak Hz. Ömer, Müslümanları kurumsal devlet gücüne kavuşturmuş, medeniyetin temelini oluşturan etmenlerin ortaya çıkmasını sağlayan kurumlaşma için önemli uygulamalarda bulunmuş ve bu inkılâplar, sonraki zamanlar için de yol gösterici ve kalıcı olmuştur. Kuşkusuz Hz. Ömer; din ve imandaki kemali, hakkı kabul ederek haksız olduğunu görmesi durumunda hemen hakka dönmesi, Allah’a hesap vereceği bilinci içerisinde hakkı her şeyden üstün tutması, iradesi ve şahsiyetindeki kemali, zühdü ve dünyaya rağbet etmemesi, sabrı, heybeti, cömertliği, cesareti gibi özelliklerle dikkat çeken, tarihte adaletiyle temayüz etmiş en büyük liderlerden biridir. Hz. Ömer, kendinden önceki iki yöneticinin deneyimlerini görme imkânına sahip olmuş ve yöneticiliği esnasında büyük ölçüde bu deneyimlerden istifade etmiştir. Yeni durumlarla karşılaştığında toplumun ihtiyaçlarına uygun çözümler üretmiştir. Hz. Ömer sadece Hz. Muhammed’i değil, diğer devlet ve krallıklardaki kanunları ve idare usullerini de öğrenmiş ve bunlardan kabule şayan olanları da benimsemiş bir liderdir. Bu da onun “geleneksel başkan” (melik es-sünne), yani kendinden önceki ilk başkanın koyduğu esaslar çerçevesinde hareket eden bir başkan olduğunun ve onun yolundan gittiğinin bir delilidir. Toplumun erdemli olması için erdemli görüş ve davranışların topluma yerleştirilmesi ilk başkanlıkla sağlanırken, korunması ve devam etmesi geleneksel başkanlıkla sağlanmaktadır. Hz. Ömer’in hilafeti, İslam devletinin istikrara kavuşması ve geniş bir alana yayılmış olması ile İslâm ümmetinin üstünlüğünü göstermesi açısından sembol bir dönemdir. Bununla birlikte bir devlet idaresinden beklentileri karşılaması bakımından da hemen her kesimin kabul ettiği bir yönetim sürecidir. İşte bu çalışmada Hz. Ömer’den ikinci başkan olarak söz etmemizin nedeni, ilk başkan olan Hz. Muhammed’in vefatından sonra -ilk olarak Hz. Ebubekir halife olsa bile- onun yerine geçerek her yönden devleti geliştirmesi ve insanları yönetme siyasetinin, Allah’ın kitabı ve Resulünün sünneti üzerine olması nedeniyledir. Hz. Ömer, fetihlerle genişleyen İslam topraklarında idari, sosyal, iktisadi ve askeri bakımdan tarihe damga vuracak gelişmelere sahne olacak bir devletin başkanı olmuştur. Fârâbî’nin İlk Başkan’dan sonra yerine geçecek İkinci Başkan’da aradığı hikmet, ilim, öncekilerin yoluna uyma, iyi bir görüş sahibi olma, halkı irşat ve savaş işlerinde sebat üzere bulunmaları gerektiği şeklindeki özelliklerin, feraset, zekâ, cesaret ve bilgelik olarak Hz. Ömer’de olduğu rahatlıkla söylenebilir. Ayrıca öncekilerin yoluna uyma hususunda da Hz. Ömer’in son derece hassas davrandığı bir gerçektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Fârâbî, Hz. Ömer, İdeal Devlet, Başkan

Kaynakça

• Âl İsa, Abdusselam b. Muhsin. Dirase nakdiyye fi’l-merviyyati’l-varideti fişahsiyyeti Ömer b. Hattab ve siyasetuhu’l-idariyye, 1. Basım, Medine:el-Camiatü’l-İslamiyye, 2002.
• Arsal, Sadri Maksudi. Fârâbî’nin Hukuk Felsefesi. İstanbul: Kenan Matbaası,1945.
• Askalani, İbn Hacer. Fethü’l-Bâri. thk. Abdulkadir Şeybe el-Hamed. I-XIII,Riyad: 2001.
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak-2 Hz. Ömer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları 2013.
• Bayraklı, Bayraktar. Fârâbî’de Devlet Felsefesi. İstanbul: Doğuş Yay. 1983.
• Belâzürî, İmam Ahmed b. Yahyâ b. Cabir. (v. 279/892-893), Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkar-Riyad Zirikli. I-XIII, Dâru’l-Fikr: Beyrut 1997.
• Belazûrî. Futûhu’l-buldân. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları 2013.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. (v.194-256/869) Sahîh el-Buharî. DımeşkBeyrut: Dâr İbn Kesir, 2002.
• Cassirer, Ernst. Devlet Efsanesi. çev. Necla Arat, 1984.
• Cide, Ömer. “Hz. Ömer’in Yönetim İlkeleri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/2, Cilt: 4, Sayı: 7, 141-157.
• Cihan, A. Kamil. “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinde Türk Devlet Anlayışının İzleri”. bilimname IV. (2004/1), 17-31.
• Çil, Halit. Ömer’ini Arayan Yüzyıl Hz. Ömer’in Liderlik ve Yöneticilik Özellikleri. İstanbul: Timaş Yayınları 2017.
• Çil, Halit. “Halife Ömer’in Liderlik ve Yönetim Anlayışı”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. Editör: Ali Aksu, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sivas/2018. Cilt:1. 235-254.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Fusûlü’l-medenî. çev. Hanifi Özcan. İzmir: 9 Eylül Üniversitesi Yayınları 1987.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Kitabu’l-Mille ve nususun uhra. 2. Basım, thk. Muhsin Mehdi. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1991.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Kitab Tahsîlu’s-saâde. Takdim: Ali Bu Mülhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetü Hilal, 1995.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Kitâbü Arâi ehli’l-medîneti’l-fâzıla ve mudaadatiha. 1. Basım, Takdim: Ali Bu Mülhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetü Hilal, 1995.
• Fârâbî, Ebu Nasr. İhsâu’l-Ulûm. Takdim: Ali Bu Mülhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetü Hilal, 1996.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Kitab es-Siyase el-medeniyye. Takdim: Ali Bu Mülhim. Beyrut: Dâr ve Mektebetü Hilal, 1996.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Kitabu’l-Mille Din üstüne. çev: Yaşar Aydınlı. Bursa: Arasta Yayınları 2004.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Fârâbî’nin İki Eseri, Siyaset Felsefesine Dair Görüşler (Fusûlü’l-Medeni) ve Mutluluk Yoluna Yöneltme (Tenbih ‘Ala Sebili’sSa’ade). çev. Hanifi Özcan. 2. Basım, İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Fayda, Mustafa. “Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 47. İstanbul: TDV Yayınları: 2007.
• Hasan, H. İbrahim. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi. çev. İsmail Yiğit-Sadreddin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1991.
• Hizmetli, Sabri. “Genel Olarak Raşid Halifeler Dönemi Olayları, Sonuçları ve Etkileri”. A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. c. XXXIX, Ankara Üniversitesi Basımevi-1999, 27-54.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: MEB, 1989.
• İbnü’l Esir. İslam Tarihi el-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi. çev. Ahmet Ağırakça vd. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2008.
• Koçak, Muhsin. “Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 52. İstanbul: TDV Yayınları 2007.
• Levend, Agâh Sırrı. “Siyasetnâmeler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: 1962, 167-194.
• Matar, Emira Hilmi. el-Felsefetü’s-siyasiyye min Eflatun ila Marks. Kahire: Dâru’l-Maarif, 1995.
• Mâverdî, Ebû’l Hasan. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. 1. Basım, thk. Ahmet Mübarek el-Bağdadi. El-Firdevs Kuveyt: Mektebetü Dâr İbn Kuteybe, 1989.
• Numani, Şibli. Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve İdaresi. 4. Basım, çev. Talip Yaşar Alp. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1986.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu - M. Ali Cimcoz. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1995.
• Rosenthal, Erwın I. J. Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi. çev. Ali Çaksu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Sankari, Faruk A. “Eflâtun ve Farabî: Siyasi Felsefelerinin Bazı Yönlerinin Mukayesesi”. İslam’da Siyaset Düşüncesi. çev. Kazım Güleçyüz. İstanbul: İnsan Yay. 1995, 249-258.
• Şeyh, Abdussettar. Ömer b. el-Hattab -el-Halifetü’l Raşidiyyu’l Azam ve’l İmamu’l Adilür-Rahim-. Dımeşk: Dâru’l Kalem, 2012.