QADI ‘ABD AL-JABBAR’S CRITICISM OF MAJŪSĪ THEOLOGY

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 929 - 957, 31.12.2020

Yakup Hafızoğlu

https://doi.org/10.46353/k7auifd.795226

Cited By: 1

Öz

Other faiths and cultures had an important influence on the prominence of the apologetic (defensive) character of the science of kalam. The interaction with dualistic beliefs in the epoch when the science of kalam was formed led the scholars of kalam to defend monotheism in the face of their threats. Before the Qur'an was revealed, the dominant belief in the Arabian Peninsula was paganism. However, different beliefs and cultures such as Judaism, Christianity and Sabianism were also there. In many verses of the Quran, both the experience of living together and the relationships of these societies with their Prophets in the past are widely mentioned. However, in the Quran, Magians are mentioned once, together with other beliefs in the 17th verse of the surah Al-Hajj. This verse is as follows: "Indeed, those who have believed and those who were Jews and the Sabeans and the Christians and the Magians and those who associated with Allah - Allah will judge between them on the Day of Resurrection. Indeed Allah is, over all things, Witness."
The plural of the concept of magus is "magi". There are different opinions that this concept originally entered Persian language from the Chaldean, Med, Aryan or Syriac. It has been argued that it has different meanings such as "the man with the small ears", "the fire worshiper" and "priests’ class". While Islamic sources mention this belief as Majusism/Magism, western sources have used the names Zoroastrianism, referring to the name Zoroaster, or Mazdeism, based on the god of this belief, Ahura Mazda. In addition, the belief of Magism is also called as "worshiping fire" because of the fire cult in it. Zoroastrians do not accept fire as God. They regard it as something that cleanses evil, is the symbol of the divine realm and the most important element in their beliefs.
There are many different opinions and thoughts put forward that the character of the Zoroastrian belief in terms of the concept of God, such as monotheist, dualist, and polytheist. Besides the monotheist and dualist arguments about Zoroastrian theology, it has been claimed that both are possible, too. While Zoroastrian doctrine theologically introduce a cosmic duality, at the same time it presents a monotheistic structure eschatologically. Because the cosmic duality, which started with the attack of the evil God Ahriman, as Mazdean eschatology suggests, results in the loss and imprisonment of Ahriman and his helpers at the end of time and the absolute reign of Ahura Mazda. It is seen that the Avesta texts, the holy book of Zoroastrians, do not form a unity within itself and the theological language used in the texts has changed in the historical process. This situation has been considered in Zoroastrian theology as the main reason of the complexity in the God imagination. However, Zoroastrianism has been considered as a dualist belief in the sources of the history of sects and Kalam science.
Mu'tazila theologians, who were in the same social structure with the Zoroastrian people, were the first advocates of the doctrine of monotheism against dualism. In this context, while they were trying to determine the theological axis and principles of the Qur’an mentally, on the other hand they tried to refute, with rational and real evidence, the dualistic conception of God, which is based on ancient beliefs and cultures, and the understanding of the universe and human being shaped around it. In the struggle against non-Islamic beliefs, Qadi ‘Abd al-Jabbar has an important place in the Mu'tazila school.
The God of Zoroastrians Ahura Mazda is a compound name consisting of the names "Ahura" and "Mazda". The first name "Ahura" is of Indo-Iranian origin and means "Lord, master, gentleman". The second name "Mazda" is of only Iranian origin and is used to mean "omniscient, sovereign, wise". Ahura Mazda is the first, the last, and the one who will judge people for their actions. He also creates individuals and individuality, the power of understanding and freedom, so that people can choose between good and evil with this free will. According to the claims of Zoroastrians, Ahriman, the creator of darkness and evil, is opposite of Ahura Mazda, the God of goodness and light. Ahriman, the creator of evil, is mentioned in the Avesta texts as Angra Mainyu (Anro Mainyus). The first word "Angra" in the name Angra Mainyu means "destroyer, killer, and devastator" and the second word "Mainyava, minavad, minoi" means "spirit".

Anahtar Kelimeler

Kalam, Majūsī, Mu’tazila, Qadi ‘Abd al-Jabbar, Ahura Mazda, Angra Mainyu

KÂDÎ ABDÜLCEBBÂR’IN MECÛSÎ TEOLOJİ TENKİDİ

Öz

Kelâm ilminin apolojetik (savunmacı) karakterinin ön plana çıkmasında yabancı inanç ve kültürlerin önemli bir etkisi olmuştur. Zira kelâm ilminin teşekkül ettiği dönemde düalist inançlarla olan etkileşim, onların tehditleri karşısında kelâm bilginlerini tevhidi savunmaya sevk etmiştir. Kuran nâzil olmadan önce Arap yarımadasında egemen inanç putperestlikti. Bununla beraber Yahudilik, Hıristiyanlık ve Sabiîlik gibi farklı inanç ve kültürlerin havzası özelliklerini de taşımaktaydı. Kur’an’da birçok ayette, gerek birlikte yaşama tecrübesinden gerekse geçmişte bu toplumların peygamberleriyle olan ilişkilerinden genişçe bahsedilmektedir. Ancak Mecûsîler hakkında Kur’an’da sadece Hac suresi 17. ayette “Gerçekten, Mü’minler, Yahudiler, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecûsiler ve Allah’a şirk koşanların Allah, kıyamet gününde aralarını ayıracaktır. Şüphesiz Allah, her şeye şahittir.” şeklinde diğer inançlarla birlikte geçmektedir.
Çoğulu “mecûs” olan Mecûsî kavramının köken itibariyle Keldânî, Med, Aryan veya Süryaniceden Farsçaya geçtiğine dair farklı görüşler ileri sürülmüştür. Anlam itibariyle de “kulakları küçük adam”, “ateşe tapan” ve “din adamı sınıfı” gibi farklı anlamlara geldiğini savunanlar olmuştur. İslâmî kaynaklar bu inançtan Mecûsîlik olarak bahsederken, batılı kaynaklar Zerdüşt ismine izafeten Zoroastrianism veya bu inancın Tanrısı Ahura Mazda’dan hareketle Mazdeizm isimlerini kullanmışlardır. Yine Mecûsîlik inancı içerdiği ateş kültü nedeniyle “ateşperestlik” şeklinde de adlandırılmıştır. Mecûsîler, ateşi bir Tanrı olarak kabul etmezler. Onu kötülüğü temizleyen, tanrısal âlemin sembolü ve inançlarındaki unsurların en önemlisi olarak görürler.
Tanrı tasavvuru açısından Mecûsîlik inancının karakteri hakkında, monoteist, düalist ve politeist gibi pek çok farklı görüş ve düşünceler bulunmaktadır. Mecûsî teoloji hakkında yapılan monoteist ve düalist tartışmaların yanı sıra ikisinin de pekâlâ mümkün olduğu düşüncesi ileri sürülmüştür. Mecûsî öğreti teolojik olarak kozmik bir düalite ortaya koyarken eskatolojik olarak monoteist bir yapı arz etmektedir. Çünkü kötülük Tanrısı Ehrimen’in dünyaya saldırmasıyla başlayan kozmik düalite, eskatoloji gereği zamanın sonunda Ehrimen ve yardımcılarının savaşı kaybedip hapsedilmesi ve Ahura Mazda’nın mutlak hâkimiyetiyle neticelenmektedir. Mecûsîlerin kutsal kitabı Avesta’yı oluşturan metinlerin kendi içerisinde bir bütünlük oluşturmayışı ve metinlerde kullanılan teolojik dilin tarihsel süreç içerisinde göstermiş olduğu değişimler Mecûsî teolojide Tanrı tasavvurundaki karmaşıklığın temel nedeni olarak değerlendirilmiştir. Mezhepler tarihi ve kelâm ilmine ait kaynaklarda Mecûsîlik düalist karakterli bir inanç olarak değerlendirilmiştir.
Mecûsî halkla aynı sosyal yapı içerisinde yer alan İslam’ın ilk entelektüel aydınları olan Mu’tezilî kelamcılar, düalist teoloji karşısında tevhid akidesinin ilk savunucuları olmuştur. Bu bağlamda onlar, bir yandan Kur’an’ın teolojik eksenini ve ilkelerini aklî olarak belirlemeye çalışırken, diğer yandan da temelini kadim inançlardan ve kültürlerden alan düalist Tanrı tasavvuru ile bunun etrafında şekillenmiş olan evren ve insan anlayışlarını aklî ve naklî delillerle çürütme gayretine girmişlerdir. İslâm dışı inançlara karşı yapılan mücadelede Mu’tezilî ekol içinde Kâdî Abdülcebbâr önemli bir yere sahiptir.
Mecûsîlerin Tanrısı Ahura Mazda, “Ahura” ve “Mazda” isimlerinden meydana gelen bileşik bir isimdir. Birinci isim “Ahura” Hint-İran kaynaklı olup “Rab, efendi, bey, beyefendi” anlamlara gelirken ikinci isim olan Mazda yalnızca İran menşeili olup “her şeyi bilen, hâkim, bilge” anlamlarda kullanılmaktadır. Ahura Mazda ilk ve sondur, eylemlerinden dolayı insanları yargılayacak olandır. O aynı zamanda bireyi ve bireyselliği, kavrayış gücünü, özgürlüğü de yaratandır ki insanlar iyilikle kötülük arasında bu özgür iradeyle bir seçim yapabilmektedirler. Mecûsîlerin iddialarına göre iyilik ve aydınlık Tanrısı Ahura Mazda’nın karşısında karanlığın ve şerrin yaratıcısı Ehrimen yer almaktadır. Kötülüğün yaratıcısı olan Ehrimen, Avesta metinlerinde Angra Mainyu ( Anro Mainyus) şeklinde geçmektedir. Angra Mainyu ismindeki birinci kelime “Angra”, “imha eden, öldüren, yıkan”, ikinci kelime olan “Mainyava, minavad, minoi” ise “ruh” anlamlarına gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Angra Mainyu, Mecûsî, Mu’tezile, Kâdî Abdülcebbâr, Ahura Mazda

Kaynakça

• Adsoy, Fahriye - Bingöl, İbrahim. Avesta Zerdüştlerin Kutsal Kitabı. İstanbul: Avesta Basın Yayın, 2012.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1995.
• Alıcı, Mehmet. “Genel Hatlarıyla Mecûsîlik ve Zerdüşt’ün Modern Takipçileri”. ed. Kemal İnat - Muhittin Ataman. Ortadoğu Yıllığı. Alıcı, Mehmet. Kadîm İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecûsî Tanrı Anlayışı. İstanbul: Ayışığıkitapları, 2012.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: DİB Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Boyce, Mary. A History Of Zoroastrianism. Leiden: E. J. Brill, 1975. Boyce, Mary. Zoroastrians Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge & Kegan Paul Ltd., 1979.
• Brown, Robert. The Religion of Zoroaster Considered in Connection With Archaic Monotheism. London: D. Bogue, 1879.
• Budda, A. Hilmi Ömer. Dinler Tarihi. İstanbul: Vakit Matbaa, 1935.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’s-sahih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsıru’n-Nâsır. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Bürgel, J. Christoph. “Müslümanların Diğer Dinlere Bakışı”. çev. Fuat Aydın. ed. Jacques J. Waardenburg. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Casartelli, Louis Charles. The Philosophy Of The Mazdayasnian Religion Under The Sassanids. Bombay: Jehangir Bejanji Karani, 1889.
• Challaye, Felicien. Dinler Tarihi. çev. Semih Tiryakioğlu. İstanbul: Varlık Yayınları, 1960.
• Choksy, Jamsheed K. “Zoroastrianism”. Encyclopedia of Religion. ed. Lindsay Jones. C. 14. USA: Thomson Gale, 2005.
• Dhalla, Maneckji Nusserwanji. Zoroastrian Theology. New York, 1914. Dumezil, Georges. Mit ve Destan I. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, ts.
• Ebu Davud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnavut-Muhammed Kâmil Karabeleli. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay. 3 Cilt. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Eliade, Mircea - Couliano, Ioan P. Dinler Tarihi Sözlüğü. çev. Ali Erbaş. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Ezherî, Ebu Mansûr Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbu’l-Luğa. thk. Muhammed İvad Mur’ıb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabi, 2001.
• Foltz, Richard C. İpek Yolu Dinleri. çev. Aydın Arslan. İstanbul: Medrese Yayınları, 2006.
• Gnoli, Gherardo. “Ahuras”. Encyclopedia of Religion. thk. Lindsay Jones. C. 1. USA: Thomson Gale, 2005.
• Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi, 1998.
• Gündüz, Şinasi. “Mecûsîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hacaloğlu, Haluk. Zerdüşt Ahura Mazda. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları, 1995.
• Hançerlioğlu, Orhan. Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2000.
• Hârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib el-Belhî el-. Mefâtîhu’l-‘ulûm. thk. İbrahim Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-Arabi, ts.
• Heesterman, Jan C. “Vedism And Brahmanism”. Encyclopedia of Religion. thk. Lindsay Jones. USA: Thomson Gale, 2005.
• Herodotos. Tarih. çev. Müntekim Ökmen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2012.
• Hintze, Almutz. “Ahura Mazda and Angra Mainyu”. Encyclopedia of Religion. thk. Lindsay Jones. C. 1. USA: Thomson Gale, 2005.
• İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-’arab. Beyrut: Dâru Sadr, 3. Basım, 1414.
• İkbâl, Muhammed. The Development of Metaphysics in Persia. Lahor: Bezm-i İkbâl, 1954.
• Jackson, A.V. Williams. Zoroaster The Prophet Of Ancient Iran. London: The Macmillan Company, 1899.
• Jâmâspâsânâ, Jâmâspjî Mînocheherjî. On the Avestic Terms Mazda, Ahura-Mazda, Ahura. Leiden: E. J. Brill, 1885.
• Jeffery, Arthur. The Foreign Vocabulary Of The Quran. Baroda: Oriental Institute, 1938.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl (el-Fırak Gayr-ı İslamiyye). thk. Muhammed Mahmud Kasım. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1958.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Ammara. Kahire, 1988.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse-Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karaağaç, Hilmi. “Kaderiyye/ Mu’tezile’nin Mecûsîlikle İthamının Teolojik Arkaplanı”. Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1 (2015), 191-212. https://doi.org/10.18317/kader.96397
• Kazanç, Fethi Kerim. “Kelâmî Düşüncede Kötülük Sorununa Kısa Bir Bakış”. Kelam Araştırmaları Dergisi 6/1 (2008), 77-106.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Tanrı ve Kötülük: Kelâmî Düşünce Geleneğinde Kötülük Problemi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ekev Akademi Dergisi 35 (2008), 11-32.
• Köktaş, Yavuz. “Kaderiyye ve Mürcie ile İlgili Hadislerin Değerlendirilmesi”. ed. İbrahim Hatipoğlu. Hadis Araştırmaları Dergisi 1/2 (1993).
• Küçük vd., Abdurrahman. Dinler Tarihi. İstanbul: Berikan Yayınevi, 2015. Macdonell, Arthur Anthony. Vedic Mythology. Strassburg: Karl J. Trübner, 1897.
• Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-. el-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. thk. Martin McDermott - Wilferd Madelung. London: el-Hudâ, 1991.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turasi’l-Arabiyye, ts.
• Nisâbûrî, Ebû Reşîd Sa’id b. Muhammed en-. Fi’t-tevhîd divânu’l-usûl. thk. Muhammed Abdulhâdî Ebû Rîde. Kahire: Vüzâretü’s-Sekâfe, ts. Oymak, İskender. Zerdüştilik (İnanç, İbadet, Adetler). Elazığ, 2003.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr Fahruddin er-. İtikadâtu fırakı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1938.
• Sâlimî, Ebû Şekûr Muhammed b. Abdisseyyid b. Şuayb es-. et-Temhîd fi beyâni’t-tevhid. thk. Ömür Türkmen. Ankara-Beyrut: TDV Yayınları, 2017.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Fakülte Kitapevi Yayınları, 2004.
• Sayım, Huzeyfe. “Zerdüştîlik’de Kozmogoni ve Yaratılış”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/16 (2004), 91-101. Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giriş. ed. Recep Kibar. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1997.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Smith, Henry Goodwin. “Persian Dualism”. ed. Richard A. Rosengarten - James T. Robinson. The American Journal of Theology 8/3 (1904).
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihâl. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebi, 1968.
• Şeriati, Ali. Dinler Tarihi. çev. Erdoğan Vatansever. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 2004.
• Taraporewala, Irach J. I. Zerdüşt Dini. çev. Nice Damar. İstanbul: Avesta Basın Yayın, 3. Basım, 2011.
• Taraporewala, Irach J. I. Zoroastrian Philosophy. Bombay: The Bombay Chronicle Press, ts.
• Tayâlîsî, Süleyman b. Davud b. Cârûd et-. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru Hicre, 1999.
• Tığlı, Asiye. Zerdüşt, Hayatı ve Öğretisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Yıldırım, Nimet. İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2012.
• Yılmaz, Faruk. İlkçağ Düşünce Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2011.
• Yusa, Michiko. “Henotheism”. Encyclopedia of Religion. thk. Lindsay Jones. C. 6. USA: Thomson Gale, 2005.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed Murtezâ ez-. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Kuveyt: et-Turâsu’l-Arabiyyi, 2004.