İSLÂM HUKUKUNDA MİRAS HİSSELERİN ŞER’İ DAYANAKLARI

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 341 - 375, 30.06.2021

Alpaslan Alkış

https://doi.org/10.46353/k7auifd.899317

Öz

Tarih içerisinde miras paylaşımın dayandığı ilkeler toplumlara göre farklılık göstermiştir. Miras dağıtımında aile, fert, zümre, toplum gibi farklı gerekçelerin etkili olduğu bilinmektedir. Hammurabi kanunları ile Cermen, Türk ve Yahudi miras hukukunun bazı hükümlerinde aileyi koruma anlayışının öne çıktığı söylenebilmektedir. İslam miras hukukunda mirasın öncelikle ashab-ı ferâiz adı verilen akrabaya dağıtılmasında da aileyi koruyan bir yaklaşımın olduğu değerlendirilmektedir. Roma hukukunda da ferdiyetçi görüş hâkim olduğundan miras bırakanın, malları üzerinde serbest tasarruf yetkisi bulunabilmekte ve kimin mirasçı olabileceğini tayin edebilmekteydi. Sosyalist sisteme tabi hukuklar ise ferdi mülkiyeti kabul etmediklerinden miras hakkına sınırlama getirerek mirasın devlete geçmesini savunmuştur. İslâm'dan önce câhiliye Araplarında da nesep yoluyla kendisine mirasçı olacak kimsenin eli silah tutan erkek olması gerekmekteydi. Onlar kız olsun erkek olsun küçük çocuklara ve kadınlara miras vermezlerdi. İslam geldikten sonra birçok alanda yaptığı gibi miras hukukunda da temelini Kur’ân ve Sünnetin oluşturduğu yeni bir miras sistemini uygulamaya koymuştur. İslam hukuku çoğu meseleyi genel prensipler şeklinde açıklarken miras hukukunu teferruatlı bir şekilde açıklamıştır. Vârislerin paylarının Kur’ân’da detaylıca açıklanması, Hz. Peygamber’in miras ilminin öğrenilmesi ve öğretilmesini tavsiye etmesi ve uygulama örnekleri, İslam miras hukukunun gelişmesini sağlamıştır. Özellikle Nisâ suresinin 11. 12. ve 176. ayetlerinde vârislerin hisseleri ayrıntılı olarak belirlenmiş Nisâ suresinin 13. ve 14. ayetlerinde de bu hisselerin Allah’ın sınırları olduğu ve sınırların aşılmaması gerektiği uyarısı yapılmıştır. Ayetlerde belirlenmeyen vâris hisseleri de Sünnet, icma, kıyas ve sahabe içtihadı ile netleştirilmiştir. İslam hukuku miras hükümlerinde bazen aileyi koruyan, bazen ferdiyetçi bazen de toplumu esas alan yaklaşımlar bulunabilmektedir. Bu açıdan diğer hukuk sistemlerinden tamamen farklı kendine özgü bir miras dağıtım usulü geliştirmiştir. Vârislerin ashab-ı ferâiz, asabe ve zevi’l-erhâm şeklinde sınıflandırılması ve vârislerin hisselerinin standart olmayıp diğer mirasçıların bulunup bulunmamasına göre şekillenmesi İslam miras hukukunun diğer hukuklardan ayrılan önemli özelliklerindendir. Miras hukukunu düzenleyen ayet ve hadisler incelendiğinde miras hisselerinin şekillenmesinde ve uygulanmasında adâlet, zorunluluk, akrabalık gibi bir takım hususların öne çıktığı görülmektedir. Miras cereyan eden şahıslar arasında da temsil ve dayanışma gibi hususiyetler bulunmaktadır. Bu nedenle mûrisi öldürmek ve başka dinden olmak vâris olmaya engel teşkil etmekte ancak aralarında akrabalık bulunmadığı halde nesebi bilinmeyen bir kimse ile dayanışma anlatlaşması yapan kişi arasında miras ilişkisi doğabilmektedir. İslam hukukunda mirasçı olmanın en önde gelen sebebi vârisle ölen arasında bulunan kan hısımlığıdır. Bu hususta herhangi bir ihtilaf bulunmamaktadır. Öncelikle insanın füruu olan oğlu, kızı, torunları ile kişinin usûlü olan anne, baba, dede ve ninesi mirasçı olmaktadır. Daha sonra ise anne ve babanın füruu olan kardeşler ve bunların çocukları yani yeğenler ile dedenin füruu olan amca gelmektedir. İslâm hukuku bunları derecelerine göre vâris kabul etmiştir. Vâris olmada yakın olanlar uzak olanlardan önce gelir. İslam hukukunda mirasçılık irâdî bir konu değildir. Yani mûris istediği gibi vâris atayamamaktadır. Mûris, vârislerini mirasçılıktan çıkartamadığı gibi mirastan da mahrum bırakamaz. Bu sebeple mûris malının ancak üçte birine kadar olan kısmını vâris olmayanlara vasiyet edebilir. İslâm miras hukukunda vâris olma bakımından kendine özgü bir sistematiği bulunmaktadır. Öncelikle ashab-ı ferâiz denilen mirasçılara belirlenen hisseleri kadar pay verilmekte sonra kalan miras asabe denilen mirasçılara dağıtılmaktadır. Ancak oğul torunları, baba dedeyi, anne nineyi, çocuklar kardeşleri mirastan mahrum bırakabilmektedir. Yalnız karı, koca, çocuk, baba ve anne hiçbir şekilde mirastan mahrum olmamaktadır. Böylece daha çok akrabanın mirastan yararlanmasına imkân tanınmış olmaktadır. İslam miras hukukunda hisselerin belirlenmesinde vârislerin ihtiyaç durumları da etkili olmaktadır. İslam hukuku ihtiyaç prensibiyle mutlak eşitlik yerine adalet prensibini öne çıkartmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Miras, Miras Hukuku, Vâris, Hisse, Asabe

BASIS OF THE HERITAGE SHARES IN ISLAMIC LAW

Öz

It is a fact that different nations brought different solutions to the inheritance issue in each period. Before Islam, the inheritance of the Arabs of Jahiliyya was gained in two ways, one lineage and the other by contract. The person to be inherited and accepted as heir should be a man holding a gun. They did not permit to inherit small children and women, whether male or female. Islam, as it did in many fields, removed the practices of ignorance in the field of inheritance law and implemented a new heritage system based on the Quran and Sunnah. While Islamic law explains most issues in the form of general principles, it has explained inheritance law in such a detailed way as to count the shares one by one. The detailed explanation of the shares of the heirs in the inheritance law in the Quran, Hz. Prophet's hadiths on the topic such as “Learn and teach the science of inheritance. Because the hadiths that say that it is half of the science” enabled the development of inheritance law. While the Quran determines the shares of husband, wife, father, mother, daughter, one parent, one sister and one mother sisters proportionally, the son's share will take the remain. Circumcision determined the inheritance share of the grandfather and grandmother and other details were clarified with ijma. With the death of the inheritor, the first right to acquire the property of the deceased is the right to set aside the expenses required for the equipment and burial. The rights that follow are those of the creditors of the estate. This is followed by the rights of those who were willed. The amount remaining after the payment of these rights is transferred to the heirs. The most prominent reason for being an inheritor in Islamic law is the blood relationship between the heir and the deceased. There is no dispute on this matter. The closest people of a man are his sons, daughters and grandchildren from his blood, that is, his mother, father and their parents, that is, the method. Then come the siblings, who are the children of their parents and their uncles, who are the children of their grandfathers. Islamic law accepted them as inheritors according to their degrees. In inheritance, those who are close come before those that are far. In Islamic law, the feelings of inheritance are shaped by the Book, Sunnah, ijma and companions. When the verses and hadiths regulating the inheritance law are examined, it is seen that a number of principles such as representation and solidarity, compulsion, proximity, need and fair distribution come to the fore in the shaping and implementation of inheritance shares. Persons with inheritance between them are also persons with representation (guardianship) and solidarity among them. For this reason, although situations such as killing the mûri and being from another religion constitute an obstacle to inheritance, there is a relationship of inheritance between an orphan person and the person who made a solidarity agreement, although there is no relationship between birth or marriage. In Islamic inheritance law, being a mûris or inheritor is not left to the will of individuals. Mûris cannot deprive his heirs from inheritance. For this reason, the mûris can only bequeath up to one-third of its property to non-heirs. In the Islamic law of inheritance, inheritance passes by following a sequence from close to far. For this reason, while there is usûl and für, side relatives cannot be inheritors while they are present. The Islamic law did not deprive the spouse of inheritance even if there were other heirs, nor did he deprive the mother and father of the inheritance even though he was a son (grandchild), and gave them their shares on the basis of proximity. Thus, more relatives are allowed to benefit from the inheritance. In the determination of shares in Islamic inheritance law, the needs of the heirs are also effective. Although the deceased have children, the fact that the parents are inheritors and the difference in the share sharing of girls and boys among themselves is the result of the principle of need. Islamic law emphasizes the principle of justice instead of absolute equality with the principle of need. Although the different shares between individuals seem unfair at first glance, in fact, a fair balance is put forward with the principle of completely justice and need. It is essential to ensure fair distribution in heritage shares. For this reason, there is first justice and then equality in inheritance sharing. In this respect, the state is not allowed to confiscate the entire inheritance by disregarding the individual property by compulsory measures by damaging the principle of fair distribution, and it is also not desired to collect the inheritance in certain hands in a way to ensure that the capital is not divided.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Inheritance, Heritage Law, Successor, Share, Agnatic

Kaynakça

• Abdurrezzak, Ebu Bekir es-San’ânî. el-Musannef. Beyrut: Mektebetü’l-İslamî, 1403.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınevi, 1992.
• Aktan, Hamza. Mukayeseli İslam Miras Hukuku. Erzurum: Fen Edebiyat Fakültesi Ofset Baskı, 1989.
• Ali Haydar Efendi. Teshîlu’l-Ferâiz. çev. Orhan Çeker. Konya: Tekin Kitabevi, 1984.
• Arı, Abdüsselam. İslam Miras Hukuku. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Arı, Abdüsselam. “Vacip Vasiyet ve Halefiyet Bağlamında Dede Yetimi Problemi”. Ekev Akademi Dergisi 12/34 (Kış 2008): 249-268.
• Bardakoğlu, Ali. “Feraiz”. TDV İslam Ansiklopedisi. 12/362-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Beyhâkî, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâr’ulMa’rife, 1992.
• Bilgili, İsmail. Osmanlı Tanzimat Dönemi İslam Miras Hukuku. Konya: Tekin Kitabevi, 2018.
• Bilgili, İsmail. “İslam Miras Hukukunda Kıyasın Fonksiyonu ve Kıyas Uygulamaları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 22 (Ekim 2013): 225-256.
• Bilgili, İsmail. “Şeyhzade Ahmed Ziya Efendi'nin Hayatı ve Emali'l-vesâya Adlı Eseri” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (Ekim 2008): 301-344.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail b. İbrahim. Câmiu’s-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları,1981.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekr er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur‘ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cürcânî, Şerif Ali b. Muhammed. Şerhu’s-Siraciyye. Mısır: Matbaatü Mustafa Halebî, 1944.
• Darekutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer. Sünenü’d-Darekutnî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2004.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl. Sünenü'd-Dârimî. İstanbul: Çağrı Yayınevi, 1981.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistânî el-Ezdî es-Sicistânî. Süneni Ebî Dâvûd. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ebu Zehra, Muhammed. Ahkâmü’t-Terikât ve’l-Mevârîs. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, 1963.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek. Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Ebi Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said. Muhallâ bi’l-Âsâr. Beyrut:Daru’l-Fikir, ts.
• İbn Kesir. Ebu’l-Fidâ. Tefsîru Kur’âni’l-Azîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1419.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvınî. Sünen-i İbn Mâce. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2004.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Karaman, Hayreddin. “Asabe”, TDV İslam Ansiklopedisi. 3/ 452-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kişkî, Muhammed Abdurrahim. el-Mîrâsü’l-Mukâran. Bağdat: Dârun-Nezîr, 1969.
• Kur’an-ı Kerîm. Kur’an-ı Kerîm Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2006.
• Mahlûf, Hasaneyn Muhammed. el-Mevârîs fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fadîle, 2007.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr. İstanbul: Tereke Yayınları, 2015.
• Müslim, Ebu'l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. Sahîhi Müslim, İstanbul: Çağrı Yayınevi,1981.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Bahr b. Sinan b. Dinâr. Sünenü'n-Nesâî, İstanbul: Çağrı Yayınevi, 1981.
• Özen, Şükrü. “Velâ”, TDV İslam Ansiklopedisi. 43/11-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Secâvendî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirreşîd. Ferâizü’s-Sirâciyye. İstanbul: Hanifiyye Kitapçılık, 1999.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1993.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ Mağrifeti Meânî Elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemu’l-Kebîr. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1994.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l Beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2000.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmîzî, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Uzunpostalcı, Mustafa. Hukuk ve İslam Hukuku II. Konya: Damla Ofset Matbaası,1996.
• Yazıcı, Abdurrahman. İslam Miras Hukukunda Asabe Yoluyla Mirasçılık. Saarbrücken: Türkiye Alim Kitapları, 2015.
• Yazıcı, Abdurrahman. Sahabe Dönemi Miras Hukuku Uygulaması. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde İslam Miras Hukuku Çalışmaları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 22 (2013): 310-315.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Fıkıhta Meşhur Bir Miras Meselesi Olarak Ömeriyyeteyn”. OMÜİFD 35 (2013): 226-236.