POSTMODERN DÖNEMDE BİR CAMİ KURGULAMAK

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 201 - 224, 30.06.2023

Ali Kemal Acar

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1255663

Cited By: 1

Öz

Cami geleneksel dönemin bugün de varlığını koruyan; maddi ve manevi özellikleriyle binanın ötesinde anlamı haiz bir kurumudur. Çalışmada bu kurum iç ve dış tasnifiyle ele alınmıştır. Dış kısmı caminin mimarisi ve müştemilatı, iç kısmı ise işlevi olarak kurgulanmıştır. Cami mimarisi, işleviyle kıyaslandığında üzerinde daha çok çalışılan bir alan olduğu görülmektedir. Burada ise fiziksel yapının işlevle olan bağı öncelenmiş daha bütüncül bir yaklaşım benimsenmiştir. Mabedin işlevi doğal olarak mimari ve müştemilatıyla da ilgili görünmektedir. Bu bakımdan çalışmayı farklı kılan yönü kapsayıcılığıdır. Postmodern dönemde din tüketime konu edilmek istenmekte, değerler dizisinde meydana gelen değişiklikler geleneksel dönemin bugün de varlığını koruyan önemli bir kurumu olan Caminin işlevlerinde etkili olmaktadır. Özellikle bireycilik, sosyal ilişkilerin zayıflaması, özgürlük, sanallaşma, hızlı yaşam, kentleşme ve sekülerleşme gibi bugünün değerler dizisi mabedi birçok yönden etkilemektedir. Dine yönelik her imkânın ya da tehdidin camiyi de doğrudan etkileyeceği öngörülebilir. Bu kurumun sabiteleri olsa bile nasıl aile, eğitim, hukuk vb. kurumlar değişimler geçirdiyse bu değişimden dinin, konumuz çerçevesinde camilerin de etkilendiği görülebilmektedir. Geleneksel dönemde hayatın merkezinde cami yer almakta, merkezin hayatını da o şekillendirmekteydi. Bir yapı zinciri olarak özellikle külliyelerde cami, mektep, medrese, han, kervansaray, hamam, imaret gibi binalar tesis edilmişti. Yapının merkezinde cami yer alıyor, ihtiyaçlar doğrultusunda diğer yapılar inşa ediliyordu. Bu bakımdan cami çok fonksiyonlu, hayatın içinden bir yapı olarak varlık gösteriyordu. Modern dönemde ise şehirler bu değer dizisine göre oluşturulmadığı için mabet artık şehri oluşturan unsurlardan yalnız biri durumuna geldi. Görece işlevselliğini de kaybetti ve bu fonksiyonlarını başka kurumlara devretti. Caminin mahalle ve muhitle ilişkisi de zayıfladı. Kültür ve felsefe etrafında ele alınmasına karşın sosyal ve kültürel olarak toplumun nabzının attığı merkez olma durumunu koruyamadı. Formel eğitim kurumlarıyla karşılaştırıldığında eğitim kurumu işlevini üstlenemediği de iddia edilebilir. Fiziki olmasa da ruhen toplum cami ilişkisi de oluşturulamadı. Cami, zaman ve mekânla ilişkili bir ibadethaneden öteye götürülemedi. Dahası en önemli işlevi olan namaz konusunda da beklenen ilgiyi göremedi. Bunun çoklu sebepleri olsa da hayatın her alanını etkileyen modernleşmenin şemsiye bir nedenler kümesini barındırdığıyla yetinilebilir. Günümüzde caminin işlevinin azalması sorun alanı olarak belirlenmiştir. Burada, Postmodern dönem ve özelliklerini dikkate alması gereken Caminin ne gibi refleksler gösterebileceğinden hareket edilmiştir. Külliye ve yurtdışı camileri örneklerinden de yararlanarak müştemilat ve işlev önerilerine yer verilmiştir. Eğitim faaliyetleri; sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinliklerle genç, kadın, ihtiyar gibi her yaş ve cinsiyet grubuna uygun çalışmalarla caminin işlevinin artırılmasının mümkün olduğu sonucuna varılmıştır. İhtiyaç duyulan yerlerde dünün külliyesinin bugüne evrilmiş özellikleriyle bir binalar topluluğu kurgulanabilir. İmam hatip okulları ve / veya ilahiyat fakültesi bahçelerinde bu dönem öğrencilerinin istek ve ihtiyaçlarına yönelik pansiyon, spor merkezi, kütüphane gibi hizmetler sunabilecek camilerin varlığı anlamlı olacaktır. Caminin yıllık, aylık ve haftalık eğitim müfredatı; konu, yaş grupları gibi değişkenlerle geliştirilebilir. Sadece dini alanda değil toplumu ilgilendiren tüm alanlarda seminer, kurs ve eğitimlerin verilmesi düşünülebilir. Camilere kütüphane, ders çalışma odaları, etüt merkezleri gibi işlevler kazandırılmaya başlansa da ülke genelinde gereksinim duyulan yerlerde bu uygulama yaygınlaştırılabilir. İhtiyaç sahibi öğrenciler için butik pansiyonlar düşünülebilir. Dış kısmında ise taklit, ilkesiz yaklaşım gibi eleştirilerin dikkate alınması gerektiği, mimaride gelenekselden yararlanan, modern unsurları da dikkate alan sentez bir yaklaşıma ihtiyacın olduğu kanaatine ulaşılmıştır. Mevcut olumsuz örnekler dikkate alındığında tasarım, mimari ve mühendislik uygulamalarına ihtiyaç vardır. O takdirde ihtiyaçlar merkez alınarak istek ve beklentilere karşılık verebilecek, büyüklük, mimari özellik, ferahlık ve estetiğe sahip, kullanışlı cami ve müştemilatı yapılmalıdır. Bunların aidiyet hissi yaratmaları, kabullenilmeleri ve kullanılmaları da önem taşımaktadır. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Doküman incelemesi ile veriler elde edilmiş ve verilerin içerik analizleri yapılmıştır. Karşılaştırma, yorum, varsayım ve değerlendirmelere gidilerek düşünce ve fikirler, eldeki veriler çerçevesinde yorumlanmaya çalışılmıştır. Somut önerilere yer verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Cami, Caminin İşlevleri, Cami Mimarisi, Cami Etkinlikleri

Destekleyen Kurum

---

Proje Numarası

---

Teşekkür

---

BUILDING A MOSQUE IN THE POSTMODERN ERA

Öz

The mosque preserves the existence of the traditional period; It is an institution that has a meaning beyond the building with its material and spiritual characteristics. In this study, this institution has been handled with its internal and external classification. The exterior is designed as the architecture and outbuildings of the mosque, and the interior as its function. It is noteworthy that there are more studies on architecture in the literature than its function. In this study, the focus was on the function of the mosque, and the discussions on architecture were not ignored. The function of the temple naturally seems to be related to its architecture and outbuildings. In this respect, it is thought that the aspect that makes the study different is its inclusiveness. In the postmodern period, religion is intended to be the subject of consumption, and the changes in the series of values also affect the functions of the Mosque, which is an important institution of the traditional period that still maintains its existence today. Today's set of values such as individualism, weakening of social relations, freedom, virtualization, fast life, urbanization and secularization affect the temple in many ways. It can be predicted that every opportunity or threat to religion will directly affect the mosque. Even if this institution has constants, how can family, education, law and so on. If institutions have undergone changes, it can be seen that religion and mosques were also affected by this change. In the traditional period, the mosque was in the center of life, and it shaped the life of the center. As a building chain, buildings such as mosques, schools, madrasas, inns, caravanserais, baths, and soup kitchens were established, especially in the kulliyes. The mosque was located at the center of the building, and other buildings were built according to the needs. In this respect, the mosque existed as a multifunctional, life-like structure. In the modern period, however, the temple has become only one of the elements that make up the city, since the cities were not built according to this set of values. Although there are multiple reasons for this, it can be contented that modernization, which affects all areas of life, contains an umbrella set of reasons. Today, it can be seen that the function of the mosque has decreased. This place was determined as the problem and focused on what can be done to increase the functions of the mosque. By making use of the examples of the kulliye and foreign mosques, outbuildings and function suggestions are included. educational activities; It has been concluded that it is possible to increase the function of the mosque with social, cultural, artistic and sportive activities and works suitable for all age groups such as young, women and old people. On the exterior, it has been concluded that criticisms such as imitation and unprincipled approach should be taken into account, and that a synthesis approach is needed that makes use of the traditional in architecture and takes into account the modern elements. Qualitative research method was used in the study, data were obtained by document analysis and content analysis of the data was made. By making comparisons, interpretations, assumptions and evaluations, thoughts and ideas were tried to be interpreted within the framework of the available data. Concrete suggestions have been tried to be included.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Mosque, Functions of Mosque, Mosque Architecture, Mosque Activities

Proje Numarası

---

Kaynakça

• “Avrupa’nın İlk Çevre Dostu Camisi Cambridge Camii”. TRT Haber. Erişim 5 Aralık 2022. https://www.trthaber.com/haber/dunya/avrupanin-ilk-cevre-dostu-camisi-cambridge-camii-444773.html
• “Diyanet Yurt Genelinde Sanat Atölyeleri Açacak”. TRT Haber. Erişim 5 Aralık 2022. https://www.trthaber.com/haber/yasam/diyanet-yurt-genelinde-sanat-atolyeleri-acacak-717120.html
• Ağçoban, Sıddık. “Türkiye’de Kadın ve Çocuklara Hizmet Veren Bir Kurum Olarak Cami”. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Akar, Miskine. Türkiye’de Güncel Cami Mimarisi Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Esenler İlçesi Örneği. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Akbulut, Nesibe - Eraslan, Alev. “Türkiye’de Çağdaş Cami Mimarisi Tasarımında Yenilikçi Yaklaşımlar”. İstanbul Aydın Üniversitesi Dergisi 35 (2017), 33-59.
• Akbulut, Nesibe. Türkiye’de Çağdaş Cami Mimarisi Tasarımında Yenilikçi Yaklaşımlar. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Akın, Ahmet. “Tarihi Süreç İçinde Cami Ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/29, 179-211.
• Aslan, Enes. Ankara Camilerinde Modern Yaklaşımlar. Karabük: Karabük Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Atalay, Mehmet. “Üniversite Gençliğinin Milli Birlik ve Dini Tasavvur İnşasında Kampüs Camileri ve Görevlilerinin Rolü”. Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerin Rolü. Ed. Recep Yıldız. İstanbul: 8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyumu Tam Metin Bildirileri, 2017, 273-288.
• Ay, Mustafa Fatih. “İmkân ve Sınırlar, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Bağlamında Cami Rehberliği Hizmeti”. Marife 21/1 (2021), 79-103.
• Bengi, Sena Işıklar - Topraklı, A. Yağmur. “Kullanıcı Beklentilerinin Modern Bir Cami Örneği Üzerinden İncelenmesi”. Mimarlık ve Yaşam Dergisi 5/1 (2019), 41-55.
• Bozdemir, Büşra Sena – Göktaş, Uğur. “Cami Cemaatinin Cami Müziğine Yönelik Görüşleri”. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi 8/1 (2022), 225-239.
• Çağaptay, Suna. “Cambridge Camisi’nin Düşündürdükleri”. Mimarlık ve Yaşam Dergisi 5/1 (2020), 193-214.
• Çelik, Esra Şahin. “Çağdaş Cami Tasarımlarına Yönelik Kullanıcı Algısı”. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Çılgınoğlu, Hakkı – Helveci, Ümit. “İnanç Turizminde Merkezler ve Bölge İnsanının Bu Merkezlerle Etkileşimi: Kastamonu Örneği”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 11/3 (2022), 1515-1542.
• Çınar, Fatih - Şener, Nural. “Cami Cemaatinin Cami İle Tanışmalarında Çocukluk Dönemi Yaşantılarının Etkileri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/47 (2016), 1050-1058.
• Çoştu, Yakup - Ceyhan, M.Akif. “DİTİB’in Din Eğitimi Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/1 (2015), 39-51.
• Demir, Hatice. “Anadolu Selçuklu Dönemi Külliye Düzenlemesinde Cami ve Medrese’de Ortak Avlu Kullanımı”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 30 (2019), 143-166.
• Erişmiş, Mehmet Cercis. Mehmet Esat Serezli’nin “Selimiye Camii Defteri” İçeriği ve Mimarlık Tarihi Yazını Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Doktora Tezi, 2016.
• Gedil, Abdullah. Türkiye’de Son Dönem Cami Tasarımında Merkezi Kubbeli Mekân Kurgusunun İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Göncüoğlu, Süleyman Faruk. “İlk Mescitten Bugüne Camii”. Yenifikir 18 (2017), 87-91.
• Güneş, Abdurrahman. “Sosyolojik Olarak Dinin Boyutları Ve İslam’da Cami/Cemaat Kavramları Etrafında Oluşan Erozyonun Günümüze Yansımaları”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 28/2 (2018), 255-268.
• Güngör, Özcan. “Yaşlılar İçin Cami Temelli Sosyal/Dini Hizmetler”. Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2012), 161-188.
• Gürbüz, Ezgi. “Üsküdar Mihrimah Sultan Külliyesi” Külliyeyi Oluşturan Yapılar ve Bu Yapılardan Caminin Son Dönem Restorasyonu (2012-2014). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gürsoy, Elif. “Günümüz Cami Mimarisinde “İlkesiz Yaklaşım””. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 28 (2013), 239-253.
• Gürsoy, Elif. “Modern Mimarlık Tarihi Sürecinde İzmir Camileri”. İzmir: Ege Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Halaçoğlu, Neval Konuk. “Nüfus Mübadelesi Sonrası Yunanistan Veria (Karaferye) Şehrinde Ev Olarak Kullanılan Camiler”. Tarih ve Gelecek Dergisi 6/3 (2020), 1109-1133.
• Harmankaya, Nesrin Çiçek Akçıl. Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017.
• Kaçar, Yusuf. “Diyanet İşleri Başkanlığı Cami Yapımı ve Bakımı Fonu Bütçe ve Muhasebe Düzeni”. The Journal Of Socail Science 4/8 (2020), 705-719.
• Kap, Tuncay. “Cami Mimarisi ve Ticari Fonksiyon İlişkisi, Akçakoca Cami Örneği”. Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi 7 (2019), 1847-1857.
• Karaman, Fethullah. Dini Sosyalleşmede Cami Etkisi: Terme Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Keleş, Hamza - Can, Mustafa. “Bir Eğitim, Kültür, Sosyal ve İbadet Müessesesi Olarak Gazi Bodur Hüseyin Paşa’nın Taşlıca’daki Vakıf Eserleri”. Kastamonu Education Journal 26/4 (2018), 1289-1296.
• Kepenek, Büşra Selin. Farklı Fonksiyonlar İle Birlikte Kullanılan Cami Yapılarının Antalya Genelinde İncelenmesi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Keskin, Hümeyra Doruk. İslam Medeniyetinde Bir Sembol Olarak Cami: Günümüzdeki Camiler Etrafında Dini, Siyasi ve Estetik Tartışmalar. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kılıçarslan, Nebi. “Engellilerde Sosyalleşme ve İletişim Bağlamında İbadet Alanlarının Ulaşılabilirliği: Hacı Hasan Camii Modeli Örneği”. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
• Kılınç, Ayça. Cami Görevlilerinin Müzik alanına İlişkin Görüşleri (Niğde İli Örneği). Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Koca, Merve. Türkiye’de Kutsal Mekân Ziyaretinde Bulunan Yabancıların İslam Algıları (İstanbul Süleymaniye Camisi Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Koç, Ahmet - Özdemir, Ömer. “Kanûnî Vakfiyesi’ne Göre Süleymaniye Camii ve Görevlileri”. Diyanet İlmi Dergi 53/2 (2017), 119-147.
• Koçyiğit, Kudret. Rivayetler Bağlamında Kadının Camideki Konumu. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kuban, Doğan. “Cami Tasarımında Sinan’ı İzlemek Bağlamında Uyarılar”. Yapı 353 (2011), 64-71.
• Kubat, Murat. “İslâm Toplumunun Birlik ve Beraberliğini Sağlama Merkezleri Olarak Câmi ve Mescidler”. Birey ve Toplum 10/20 (2020), 5-31.
• Kurnaz, Şuayip. “Camilerin Toplumsal Kimlik ve Değerlerin Oluşmasındaki Rolü”. İzmir: Dokuz Eylül üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Mehmet Atalay, Gençlere Yönelik Cami Merkezli Sosyal Din Hizmetleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Oral, Bülent. “Muhafazakâr Tutumun Estetik Sorunsalı Bağlamında Çağdaş Cami Mimarisi”. Sanat Tarihi Dergisi 29/2 (2020), 489-519.
• Oral, Murat – Başar, Mehmet Emin. “Konya Kent Merkezinde Yer Alan Camilerin Mimari Özellikleri Açısından Analitik Değerlendirmesi”. Selçuk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi 21/3-4, 143-155. Oral, Murat. Günümüz Cami Mimarisinde Kimlik ve Nitelik Sorunu -Konya Örneği-. Konya: Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Öğretici, Bekir. “Cami Merkezli Din Eğitimi Kapsamında “Cami Gençlik Buluşmalarının” Önemi: Ümraniye Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/67 (2019), 729-737.
• Özçakı, Meltem. “Çağdaş Cami Mimarisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Border Crossing 8/1 (2018), 133-160.
• Özçelik, Zehra Bürde. Geleneğin Etkisi ve Gelecek Beklentileri Bağlamında İstanbul’da Üçüncü Milenyum Dönemi (2000-2020) Camileri. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021. Safa, Mustafa. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Cami Merkezli Yurtdışı Din Hizmetleri: Kanada Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/66 (2019), 1359-1375.
• Safa, Mustafa. “Üniversite Öğrencilerinin Kampüs Camii Alışkanlıkları ve Camiden Beklentileri: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Örneği”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/1 (2021), 127-152.
• Sağır, Elif – Dokgöz, Gül Deniz. “Türkiye’deki Cami Mimarisinde Taklit Sorunsalı”. 2. Uluslararası Mimarlık ve Tasarım Kongresi. Ed. Gökşen Aras. Çanakkale: Güven Plus Grup A.Ş. Yayınları, 2018, 119-124. Sağır, Elif. Konvansiyonel Cami İmgesinin Yenilikçi Mimari Denemeler Üzerinden Okunması. İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sargın, Havva. “Havra, Kilise ve Cami İç Mekânlarına İbadethane Kimliğini Kazandıran Mekânsal İmge ve Sembollerine İlişkin Ortak Kavramlar”. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Sarıhan, Fatma Zehra. Türk Mimarisinde Cami İmajı Algısı (Biçim-Form Üzerinden Bir Yaklaşım). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Sevinç, İrfan. “Hollanda’da Cami Eksenli Din Hizmetleri”. Dini Araştırmalar 13/36 (2010), 105-134.
• Sheıbanıaghdam, Danız. Cami Mimarisinde Çağdaş Yaklaşımlar: Türkiye ve İran Örneği. Karabük: Karabük Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sınmaz, Serkan. “Külliyelerin Mekansal Tasarımı, Anadolu’da Külliyelerin Gelişim Süreci ve Kentsel Tasarım Kurgusu”. Kent Akademisi 10/4 (2017), 381-395.
• Şenat, Fatma Asiye. “2018 Yılında Gerçekleştirilen Cami Konulu İki Akademik Faaliyet Üzerine”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2019), 473-481.
• Şenat, Fatma Asiye. “Ramazan Misafirliğinden Düzenli Devama: Camide Kadın Cemaat”, Diyanet İlmi Dergi 53/4 (2017), 179-199.
• Şentürk, Recep. “Cami İslam Toplumunun Kalbidir”. Diyanet Aylık Dergi 322 (2017), 28-31.
• Tan, Zeki. “Farklılıkları Bir Arada Yaşatmada Camilerin Önemi ve Yeni Mabet Dilinin İnşası”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 7/15, 109-123.
• Taşar, Emin Selçuk. Aslında Neyi Konuşuyoruz: Türkiye'de Cami Tartışmalarına (2009-2013) Yönelik Bir Söylem Analizi. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Taşar, Selçuk - Düzenli, Halil İbrahim. “Türkiye’de Cami Gündemi, Medya ve Mimarlık (2009-2013): Şakirin, Mimar Sinan, Çamlıca ve Sancaklar Camileri Üzerine”. Milel ve Nihal 17/2 (2020), 299-332.
• Taşdemir, Abdullah Said - Erarslan, Alev. “Çağdaş Camii Tasarımında Yenilikçi Bir Yaklaşım. Marmara İlahiyat Cami; Plan ve İç Mekân Özellikleri”. ABMYO Dergisi 52 (2018), 55-70.
• Tosun, Cemal. F. Almanya’da Yaşayan Türklerin Din Eğitimlerinde Caminin Yeri ve Din Görevlilerinin Yeterlilikleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 1992.
• Tüfekçioğlu, Ahmet Enis. Güncel Cami Yapılaşmasının Kullanıcıları Açısından Biçimsel ve İşlevsel Değerlendirilmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Yavaş, Habibe. Vaazların Niteliği ve Katılımı Etkileyen Faktörler (Kadınlara Yönelik Cami Vaazları-Ankara-Yenimahalle Örneği). Çorum: Hitit Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yavuzer, Hasan. “Diyanet İşleri Başkanlığının Kurumsal Yapılanması İçinde Cami Hizmetlerine Sosyolojik Bir Bakış”. Akademik Araştırma ve Dayanışma Derneği 12 (2008), 175-199.
• Yazıcı, Nesimi. “Din Hizmetleri Açısından Caminin Yeri ve Önemi”. AÜİFD 48 (2007), 1-10. Yıldız, Sariye. Camilerde Kullanıma Yönelik Problemlerin Saptanması: Ankara Çukurambar Örnekleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yılmaz, Hüseyin. “Hz. Peygamber Döneminden Günümüze Kadınlar ve Cami Eğitimi”. Değerler Eğitimi Dergisi 5/14 (2007), 107-130.
• Yılmaz, Rümeysa. Sosyal Değişim Açısından Mabetlerin Kurumsal İşlevselliği İstanbul Camileri Örneği. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020. Yuca, Yakup. Türkiye’de, Geçmişten Günümüze Camilerin Eğitim Fonksiyonları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Yüce, Nefide. Göçmen Kadınların Dini Sosyalleşmesinde Caminin Rolü (Danimarka/Kopenhag Kocatepe Camii Örneği). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.