THE COMPARATIVE ANALYSIS OF IBN AL-ḤĀJIB'S AL-KĀFIYA AND ÇÂRPERDĪ'S AL-MUGHNĪ FĪ 'ILM AL-NAḤW

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 763 - 779, 30.12.2024

Şehmus Ülker

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1519865

Öz

It is fact that Arabic language scholars have written many works in the historical process to teach Arabic. Ibn al-Ḥājib (d. 646/1249) and Çârperdī (d. 746/1346) are among the prominent scholars who wrote works in this field. Ibn al-Ḥājib took courses in various branches of science from the leading scholars of the period in Cairo, educated many students and wrote valuable works in various fields. Later on, he wrote al-Kāfiya, a concise and easily utilizable work, in order to teach Arabic grammar in a short way. Çârperdī, on the other hand, studied in Tabriz, taught for the rest of his life, and wrote many works in various fields. Çârperdī's al-Mughnī fī 'ilm al-naḥw is a concise text that covers most of the basic rules of the science of grammar in a concise manner. Therefore, it is possible to count Ibn al-Ḥājib's and Çârperdī's works in question among the concise works in the field of grammar. Since the day they were written, these works have attracted great attention among scholars and have been regarded as essential reference works in the acquisition of grammar. For this reason, the works written by both scholars are considered as basic sources for those who want to understand and teach Arabic grammar. On the other hand, the fact that these works have attracted great attention among the scholarly circles since the day they were written and that they are among the important source works in the study of naḥw is an exclusive detail that reveals the importance of the subject. At the same time, such works are useful resources for those who want to learn and teach Arabic and contribute to the correct and effective learning of the language. In our study, which was conducted in the form of literature review, a comparison was made between Ibn al-Ḥājib's al-Kāfiya and Çârperdī's al-Mughnī fī 'ilm al-naḥw, which both important works written in the field of grammar. In this context, after giving brief information about Ibn al-Ḥājib and Çârperdī's works, al-Kāfiya and al-Mughnī fī 'ilm al-naḥw are analyzed comparatively in terms of content, definitions, methodology, the terms they use, examples and methods of istishhad. Therefore, this article analyzes these works in detail and tries to identify the similarities and differences between them. The study also aims to reveal the contributions of Ibn al-Ḥājib and Çârperdī's works in the field of Arabic grammar. When we look at the works of Ibn al-Ḥājib and Çârperdī in terms of methodology, it is seen that the method of handling the topics in Çârperdī's work is very similar to the method in Ibn al-Ḥājib's al-Kāfiya. As a matter of fact, Çârperdī's order of topics consists of the main headings of nouns, verbs, and letters, as in Ibn al-Ḥājib's work. However, although Çârperdī follows a similar method in the main headings to Ibn al-Ḥājib's classification, there are some differences in the subheadings. In terms of content, it has been determined that both works cover most of the basic rules of the science of grammar in a concise manner. However, while Ibn al-Ḥājib briefly explains some topics in his work, Çârperdī analyzes the same topic in more detail in al-Mughnī. In some cases, while Çârperdī explained some issues in al-Mughnī in short statements, Ibn al-Ḥājib dealt with the same issue in more detail in his work. As a result of the analysis, it is seen that both Ibn al-Ḥājib and Çârperdī mostly use the terms of the Basra school of language in their works. Again, when we look at the examples given by both Ibn al-Ḥājib and Çârperdī, we realize that they are generally composed of examples found in classical books of Arabic grammar. Accordingly, the examples given by Ibn al-Ḥājib in the aforementioned work and the examples given by Çârperdī in al-Mughnī are generally similar. Ibn al-Ḥājib and Çârperdī, in their aforementioned works, bring witnesses in verse and prose to prove that the wording, meaning, and usage of a statement are correct. Ibn al-Ḥājib, in his al-Kāfiya, sometimes touched upon controversial issues between the schools of grammar in Basra and Kufa. Çârperdī, on the other hand, either did not mention or only briefly alluded to the controversial issues in his work. To summarize, it can be said that Ibn al-Ḥājib and Çârperdī's works in this regard are original works, but there are many similarities between them.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Nahw, Ibn al-Hacib, al-Kafiya, Çârperdī, al-Mughni.

İBNÜ’L-HÂCİB’İN EL-KÂFİYE İLE ÇÂRPERDÎ’NİN EL-MUĞNÎ FÎ ‘İLMİ’N-NAHV ADLI ESERLERİNİN MUKAYESESİ

Öz

Arap dil âlimleri, Arapçayı öğretmek amacıyla tarihi süreç içinde birçok eser telif etmişlerdir. İbnü’l-Hâcib (öl. 646/1249) ve Çârperdî (öl. 746/1346) de bu alanda eser veren önemli âlimlerdendir. İbnü’l-Hâcib, Kahire’de dönemin önde gelen âlimlerden muhtelif ilim dallarında dersler almış birçok talebe yetiştirmiş ve çeşitli alanlarda kıymetli eserler kaleme almıştır. Daha sonra Arap dili gramerini kısa yoldan öğretmek amacıyla muhtasar ve kolayca istifade edilebilen bir çalışma olan el-Kâfiye isimli kitabını telif etmiştir. Çârperdî ise Tebriz’de ilim tahsil etmiş, hayatının sonuna kadar ders okutmakla meşgul olmuş ve değişik alanlarda birçok eser telif etmiştir. Çârperdî’nin el-Muğnî fî ‘ilmi’n-nahv isimli çalışması, nahiv ilmiyle ilgili temel kuralların büyük bir kısmını özlü bir şekilde ele alan muhtasar bir metindir. Dolayısıyla İbnü’l-Hâcib ve Çârperdî’nin söz konusu eserlerini nahiv alanında telif edilen muhtasar eserler arasında saymak mümkündür. Söz konusu eserler yazıldığı günden beri ilim ile uğraşanlar arasında büyük bir ilgi görmüş ve nahiv ilminin tahsil edilmesinde önemli kaynak eserler içerisinde yer almışlardır. Bu yüzden her iki âlimin telif ettiği eserler, Arap dili gramerini anlamak ve öğretmek isteyenler için temel kaynaklar olarak kabul edilmektedir. Öte yandan bu eserlerin yazıldığı günden beri ilim çevreleri arasında büyük bir ilgi görmesi ve nahvin tahsil edilmesinde önemli kaynak eserler içerisinde yer alması konunun önemini ortaya koyan önemli bir detaydır. Aynı zamanda bu tür eserler, Arapça öğrenmek ve öğretmek isteyenler için faydalı kaynaklar olup, dilin doğru ve etkili bir şekilde öğrenilmesine katkı sağlamaktadır. Doküman inceleme ve literatür taraması şeklinde gerçekleştirilen çalışmamızda, nahiv ilmi alanında telif edilen önemli eserlerden olan İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’si ile Çârperdî’nin el-Muğnî fî ‘ilmi’n-nahv isimli eserinin mukayesesi yapılmıştır. Bu bağlamda İbnü’l-Hâcib ve Çârperdî’nin adı geçen eserleri hakkında kısaca bilgi verildikten sonra el-Kâfiye ve el-Muğnî fî ‘ilmi’n-nahv adlı eserler; içerik, tanımlar, yöntem, kullandıkları ıstılahlar, örnekler ve istişhad yöntemleri açısından karşılaştırmalı bir şekilde incelenmiştir. Dolayısıyla bu makalede söz konusu eserler detaylı bir şekilde incelenerek aralarındaki benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca çalışmada, İbnü’l-Hâcib ile Çârperdî’nin söz konusu eserlerinin nahiv alanındaki katkıları ortaya konulması da amaçlanmıştır. Çalışma konusu olan İbnü’l-Hâcib ile Çârperdî’nin söz konusu eserlerine yöntem açısından bakıldığında Çârperdî’nin mezkûr eserinde konuların ele alma metodunun İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’sindeki metoda çokça benzediği görülmektedir. Nitekim Çârperdî’nin konu sıralaması da İbnü’l-Hâcib’in söz konusu eserindeki gibi isimler, fiiller ve harfler şeklindeki ana başlıklardan oluşmaktadır. Ancak Çârperdî, eserinde her ne kadar ana başlıklarda İbnü’l-Hâcib’in söz konusu eserindeki konu tasnifine benzer bir yöntem takip etmiş olsa da alt başlıklarda bazı farklılıklar bulunmaktadır. Muhteva açısından bakıldığında her iki eserin nahiv ilmiyle ilgili temel kuralların büyük bir kısmını özlü bir şekilde ele aldığı tespit edilmiştir. Ancak İbnü’l-Hâcib, mezkûr eserinde bazı konuları kısaca açıklarken, Çârperdî ise el-Muğnî’de aynı konuyu daha ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Bazı durumlarda ise Çârperdî el-Muğnî’de bazı konuları kısa ifadelerle anlatırken, İbnü’l-Hâcib eserinde aynı konuyu daha ayrıntılı olarak ele almıştır. Yapılan incelemeler neticesinde hem İbnü’l-Hâcib’in hem de Çârperdî’nin söz konusu eserlerinde çoğunlukla Basra dil ekolünün ıstılahlarını kullandığı görülmektedir. Yine hem İbnü’l-Hâcib’in hem de Çârperdî’nin verdiği örneklere bakıldığında genel olarak klasik nahiv kitaplarında bulunan örneklerden oluştuğu fark edilmektedir. Buna göre İbnü’l-Hâcib’in söz konusu eserinde verdiği örnekler ile Çârperdî’nin el-Muğnî’de verdiği örnekler genel olarak benzerlik göstermektedir. İbnü’l-Hâcib ve Çârperdî’nin mezkûr eserlerinde bir ifadenin lafız, anlam ve kullanımının doğru olduğunu ispatlamak için nazım ve nesir şeklinde şâhidler getirmişlerdir. İbnü’l-Hâcib, el-Kâfiye’sinde bazen Basra ve Kûfe nahiv ekolleri arasındaki ihtilaflı konulara değinmiştir. Çârperdî ise söz konusu eserinde genel olarak ihtilaflı olan meselelere ya hiç değinmemiş ya da kısaca işarette bulunmuştur. Özetle denilebilir ki İbnü’l-Hâcib ile Çârperdî’nin söz konusu eserleri özgün birer çalışma olmakla beraber aralarında birçok benzerlikler de vardır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, İbnü’l-Hâcib, el-Kâfiye, Çârperdî, el-Muğnî.

Kaynakça

• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Hizânetü’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l Arap. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 4. Basım. 1997.
• Çârperdî, Ebü’l-Mekârim Fahruddîn Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf. el-Muğnî, thk. Muhammed Emin el-Karsî İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 2021.
• Çelebi, Muharrem. “Muhtasar Nahiv Kitaplarına Bir Bakış”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (1989), 1-31.
• Demir, İsmail. “İbn Mu’tî’nin Kitâbu’l-Fusûl fîn-Nahv Adlı Eserinde İstişhâd”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 2015, 16-35.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ergin, Mehmet Cevat, “Basra ve Kûfe Ekollerinin Kullandıkları Farklı Nahiv Terimleri”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/1 (2003), 39-65.
• Erken, Muhammed. Çarperdî’nin el-Muğnî Adlı Eseri İle Zemahşerî’nin el-Enmûzec Adlı Eserinin Karşılaştırmalı Analizi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, İslami İlimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. el-Cumel fi’n-nahv, thk. Fahruddîn Kabâve. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1985.
• Feyrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb. Kamûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm Arkasûsî, 8. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. Muhammed b. Ahmed el-Askalânî. ed-Dureru’l-kâmine fî a‘yânî’l mieti’s-sâmine, thk. Muhammed Abdulmuîd. Hind: Dâiretu’l-Me‘ârifi’l-Osmâniyye, 1972.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânu’l-‘Arab. 6 Cilt. thk. Abdullâh Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasbullâh-Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Abdu’l Kâdir el-Arnaût-Mahmud el-Arnaût. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. el-Kâfiye fî ‘ilmi’n-nahv. thk. Salih Abdulazîm, Kahire: Mektebetu’l-Adâb, 2010.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdullah Hâci Halîfe. Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-muellifîn terâcimu musannifi’l-kutubi’l-‘Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1993.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetu’l-Kûfe ve menhecuhâ fi’d-dirâseti ve’n-nahv. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım. 1958.
• Meydânî, en-Nîsâbûrî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed. Mecma‘u’l-emsâl, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dârul-ma‘rife, ts.
• Meylânî, Muhammed b. Abdirrahîm. Şerhu’l-muğnî. Diyarbakır: Seyda Yayınları, 3. Basım. 2019.
• Razî, Ebû Bekir Muhammed b. Şemsiddin. Muhtaru’s-sihah. thk. Eymen Abdurrezzak eş-Şevvâ. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ’/ Dâru’l-Menhel Nâşirûn, 2010.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Osmân b. Kanber, el-Kitab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l- Hâncî, 3. Basım. 1988.
• Subkî, Tâcuddîn. Tabakâtu’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kubrâ, thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî- Abdulfettâh Muhammed el-Huluv. Beyrut: Hicr, 1992.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabâkâti’l-luğaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Abdurrahîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İktirâh fî usûlin-nahv. thk. Abdulhakîm Atiyye. b.y. Dâru’l-Beyrûtî, 2. Basım, 2006.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısır ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1967.
• Şener, Mehmet. “Çârperdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. Şevkî Dayf, el-Medârisu’n-nahviyye, 7. Basım, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Tekin, Ahmet. “İbnu’l Hâcib İle Molla Halil es-Si‘irdî’nin el-Kâfiye Adlı Eserlerinin Mukayesesi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/3 (2018), 887-902.
• Tekin, Ahmet. Çârperdî’nin el-Muğnî fî ‘ilmi’n-nahv Adlı Eseri. Mardin: II. Atlas Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, 284-295. 2019.
• Tekin, Mahmut. “el-Muğnî fî ‘ilmi’n-nahv Adlı Eseri Örneğinde Çârperdî’nin İstişhâd Ettiği Şiirler”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/25 (Aralık 2020), 657-681.
• Tural, Hüseyin, “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990), 67-79.
• Ülker, Şehmus. “Şerhu İbn ‘Akîl’de İstişhâd Yöntemi”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/23 (Aralık 2019), 441-459.
• Ülker, Şehmus. İbn Akîl ve Elfiyye Şerhi, ed. Emin Cengiz, Ankara: İlâhiyât yayınları, 2021.
• Yılmaz, İbrahim. “İbnu’l Hâcib, Hayatı, Eserleri ve el-Kâfiye Adlı Eserinin İncelenmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997), 469-492.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.