A DIFFERENT AS‘ARITE APPROACH TO TAQLĪF MĀ LĀ YUŢĀQ: IBN TŪMERT (d. 524/1130)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 167 - 193, 30.06.2025

Zeynep Hümeyra Koç

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1655063

Öz

In Kalam, the human being is considered as a being created for testing. For this reason, it is accepted that human beings are created in a structure that makes testing possible, including both ontic and epistemic equipment and environmental factors. Divine help to human beings is available through both reason and revelation. While reason is accepted as a necessity for man to find the truth, revelation makes man the addressee of the offer. At this stage, the offer was discussed in terms of its nature and parties, and it was also discussed on an ethical ground in terms of human responsibility and divine justice. In the theological literature, the subheadings related to God, prophethood, and the hereafter include the subject of the proposition as it is related to human beings. When these studies are examined, it is seen that the main theme in the subject of offer is the concept of possibility. Although the debates are shaped around this concept, the conceptions of God and human beings of the discourse groups also have a determinative nature on the subject. In Muʿtazila and the Hanafī/Māturīdī tradition, the ground of possibility for the offer is the intellect. According to them, man's intellect and God’s justice determine the offer. The human being, who is created in the nature of reason, also has power and will. This is because the functionality of the intellect requires the ability to choose and to put one’s choice into action. It is only possible for a person to be responsible through the functionality of the intellect. Moreover, none of the responsibilities imposed on human beings are beyond their capacity. For this reason, thinkers of this paradigm claim that human beings are not responsible for what they cannot afford in terms of the offer-possibility relation. According to them, the divine will does not hold human beings responsible for anything outside the realm of possibility. Taklīf mā lā yuṭāq, which means holding the obligator responsible for what he is unable to do, is an important problematic that is addressed both in human actions and divine actions. In the Ash‘arite school of theology, even if the importance and necessity of reasoning is emphasized, it is claimed that human beings can be held responsible for what they are unable to do, since reason cannot rule on matters of sharia. According to the Ashʿarites, the offer is not related to the sphere of human possibility. According to them, the impossible is out of the question for God. For this reason, it is not impossible to command two opposites to be brought together, nor is it impossible to test a person with what is beyond his power. Moreover, this is not an unjust action. Allah can test a person with what he is not capable of. For this reason, the problematic of taklīf mā lā yutāq, which reflects the differences of opinion on the conception of God and human actions, is one of the distinctive topics of the schools of theology. However, as a reality, as in every discourse group, we do not encounter a homogeneous structure in issues other than usul. There are different evaluations of the thinkers from the system of thought to which they belong according to their topics. For example, Ibn Ṭūmart (d. 524/1130), who is considered to be an Ashʿarite, does not adopt the general opinion of the Ashʿarites on the issue of taklīf mā lā yuṭāq. It is known that Ibn Tūmart, who was well-versed in Mālikī and Zāhirī jurisprudence as well as Mu‘tazilī theology, adopted the Ash‘arite approach, although there are also Shi’ī motifs in his understanding. Therefore, it is intellectually permissible to oblige a person with that which is beyond one’s ability (taklīf mā lā yutāq), even if it has no practical equivalent. Ibn Ṣūṭṭ, whose theological views can be traced in his work entitled E‘azzü mā yutlab, criticizes the defense of testing human beings with what they are incapable of. He associates the obligatory nature of the offer with the taxpayer's capacity. According to him, if the command and prohibition have a content that exceeds the taxpayer's capacities, there would be taklīf mā lā yutāq, which is impossible (muhāl). The human being must understand the address and have the power to fulfill the commands and prohibitions that make up its content. Allah does not burden man with responsibilities beyond his capacity. He cites the verse lā yukallifullāhu nafsān illā vus‘ahā (2/286) as evidence for this judgment. Accordingly, our research focuses on Ibn Ṭūmart’s approach to the proposition and his assertion that the shariʿa cannot be determined by reason in many ways, yet he also claims that human beings are not held responsible for anything beyond their power. The subject is important in order to see the process of change and development of conceptions and ideas in the history of Muslim thought. It also points out that the schools of theology were not homogeneous except in terms of usūl.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Aš‘arī , Ibn Tūmart , Offer , Taqlīf mā lā yuṭāq , Power

TEKLÎF-İ MÂ LÂ YUTÂK KONUSUNDA FARKLI BİR EŞ‘ARÎ YAKLAŞIM: İBN TŪMERT (ö. 524/1130)

Öz

Kelam’da insan, imtihan için yaratılan bir varlık olarak ele alınmıştır. Bu sebeple insanın gerek ontik gerekse epistemik donanımı açısından, çevresel faktörleri de içine alacak şekilde, imtihanı mümkün kılan bir yapıda yaratıldığı kabul edilmiştir. İnsana ilahî yardım hem akıl hem de vahiyle söz konusudur. Akıl, insanın doğruyu bulmasında gereklilik olarak kabul edilirken vahiy, insanı teklifin muhatabı yapmıştır. Bu aşamada teklif, mahiyeti ve tarafları açısından tartışma konusu yapılmış aynı zamanda insanın sorumlu olması ve ilahî adâlet açısından ahlakî bir zeminde ele alınmıştır. Kelam literatüründe, Allah, nübüvvet ve ahiret konusundaki alt başlıklar insanla ilişkili olması bakımından teklif konusunu da içine almaktadır. Bu çalışmalara bakıldığında teklif konusunda ana temanın imkân kavramı olduğu görülmektedir. Tartışmalar söz konusu kavram etrafında şekillenmekle birlikte, söylem gruplarının Allah ve insan tasavvurları da konuyu belirleyici mahiyet taşımaktadır. Mu‘tezile’de ve Hanefî/Mâtürîdî gelenekte teklifin imkân zemini akıldır. Onlara göre insanın akıl sahibi olması ve Allah’ın adaleti teklifi belirlemektedir. Akıl fıtratında yaratılan insan, aynı zamanda güç ve irâde sahibidir. Çünkü aklın işlevselliği, tercih edebilmeyi (irâde) ve tercihini eyleme geçirebilmeyi (kudret) gerektirmektedir. Kişinin sorumlu olması ancak aklın işlevselliği ile mümkündür. Ayrıca insana yüklenen sorumlulukların hiçbiri onun kapasitesinin üstünde değildir. Bu sebeple söz konusu paradigmaya sahip düşünürler, teklif-imkân ilişkisi açısından insanın güç yetiremeyeceği şeylerden sorumlu olmadığını iddia ederler. Onlara göre ilahî irâde, insanı imkân alanı dışında bir şeyle sorumlu tutmaz. Mükellefin güç yetiremediği şeyle sorumlu tutulması anlamına gelen teklîf-i mâ lâ yutâk, hem insan fiilleri hem de ilahî fiiller konusunda ele alınan önemli bir sorunsaldır. Eş‘arî kelam okulunda ise akıl yürütmenin önemi ve gerekliliği vurgulanmış bile olsa aklın şer’î konularda hüküm koyamayacağından hareketle insanın güç yetiremediği bir şeyle sorumlu tutulabileceği iddia edilmektedir. Eş‘arîler’e göre teklif, insanın imkân alanıyla ilgili değildir. Onlara göre Allah için imkânsız söz konusu değildir. Bu sebeple, iki zıt şeyin bir araya getirilmesinin emredilmesi imkânsız olmadığı gibi kişinin gücü üstündeki şeyle sınanması da imkânsız değildir. Ayrıca bu adaletsiz bir eylem de değildir. Allah, kişiyi gücünü aşan bir şeyle sınayabilir. Dolayısıyla insanın güç yetirilemeyen şeyle mükellef tutulması (teklîf-i mâ lâ yutâk) -pratikte karşılığı olmasa da aklen caizdir. Bu sebeple, Allah tasavvuru ve insan fiilleri konusundaki düşünce farklılıklarının yansıdığı teklîf-i mâ lâ yutâk sorunsalı, kelam ekollerini ayırıcı başlıklardan biridir. Fakat bir gerçeklik olarak her söylem grubunda olduğu gibi usul dışındaki meselelerde karşımıza homojen bir yapı çıkmamaktadır. Düşünürlerin konu başlıklarına göre müntesibi oldukları düşünce sisteminden farklı değerlendirmeleri söz konusudur. Örneğin Eş‘arî olarak kabul edilen İbn Tûmert (ö. 524/1130), teklîf-i mâ lâ yutâk konusunda Eş‘arîler’in genel kanaatini benimsememektedir. Mâlikî ve Zâhirî fıkhına ayrıca Mu‘tezilî kelâmına hakim olan İbn Tûmert’in anlayışında Şiî akidenin motifleri de görülmesine rağmen Eş‘arî yaklaşımı benimsediği bilinmektedir. Kendisinin kelamî görüşlerini E‘azzü mâ yutlab isimli eserinden takip edebildiğimiz İbn Tûmert, insanın gücü yetmeyen şeyle sınanması savunusunu eleştirir. O, teklifin vucûbiyetini mükellefin istitâat sahibi (imkân) olmasıyla ilişkilendirmektedir. Ona göre emir ve nehiy, mükellefin istitâatini aşan bir içeriğe sahip olursa teklîf-i mâ lâ yutâk söz konusu olur; bu ise imkânsızdır (muhâl). İnsanın hitabı anlaması ve içeriğini oluşturan emir ve nehyi yerine getirebilecek güce sahip olması gerekmektedir. Allah insana, gücü üstünde sorumluluk yüklemez. O, bu hükmüne lâ yukellifullâhu nefsen illâ vus’ahâ (2/286) ayetini delil göstermektedir. Buna göre araştırmamız, İbn Tûmert’in teklif yaklaşımını, şeriatın birçok yönden akılla tespit edilemeyeceğini savunmasına rağmen insanın gücü üstünde bir şeyle sorumlu tutulmadığını da iddia etmesini konu edinmektedir. Müslüman düşünce tarihinde tasavvur ve fikirlerin değişim ve gelişim sürecini görmek açısından konu önem arz etmektedir. Bu, aynı zamanda kelam okullarının usul dışında homojen bir yapıda olmadığına da işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Eş‘arî , İbn Tûmert , Teklîf , Teklîf-i mâ lâ yutâk , Kudret

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûq fî’l-Lugâ: Arap Dilinde ve Kur’an’da Farklar Sözlüğü. trc. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2013.
• Ay, Mahmut. "Eş‘arî Kelamında İnsanın Sorumluluğu". İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/2 (2004), 91-107.
• Adıgüzel, Adnan. el-Mehdi İbn Tûmert ve Muvahhidler Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL Tezi, 1998.
• Aytekin, Arif. "İbn Tûmert". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/425. İstanbul: TDV Yayınları 1999.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Boynueğri, Merve. "İbn Tûmert’in Bilgi Anlayışı". Anasay 6/21 (2022): 141-159. doi.org/10.33404/anasay.1145541.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Aklının Oluşumu. trc. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Coşkun, Kasım. İbn Tûmert’in Kelâmî Görüşleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL Tezi, 2023.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf. Kitabu’t-Ta‘rîfât. Mısır: Matbaatu’l-Hurriye, 1306.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveyni, İmâmü’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşâd: İnanç Esasları Kılavuzu. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. el-Luma‘ fi’r-Red alâ Ehl-i Zeyğ ve’l-Bid’a: Eş’arî Kelâmı. trc. Kılıç Aslan Mavil-Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş‘arî, Yasin Ghanem Jasem el-Aridî el-Şafiî (cem). Tabakât el-Eş‘âira a‘yân ehl es-sünne ve’l-cemâa. Beyrut: Dâr el-Kütüb el-‘Ilmiyye, 2024.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. İtikad’da Orta Yol: el-İktisâd fî’l-i‘tikâd. çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Griffel, Frank. Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı. trc. İbrahim Halil Üçer - M. Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Griffel, Frank. "Ibn Tūmart’s Rational Proof for God’s Existence and Unity, and His Connection to the Niẓāmiyya Madrasa in Baghdad". Los Almohades: Problemas y perspectivas, ed. Patrice Cressier, Maribel Fierro, and Luis Molina, 2 vols., 2: 753-813. Madrid: Consejo superior de investigaciones científicas, 2005.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Mücerredu Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrût: Dar el-Machreq, 1987.
• İbn Manzûr, Ebu’l Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Dârû’s-Sadr, tsz.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn. Mecmûu fetâvâ. neşr. Abdurrahman b. Muhammed. Riyad: 1381-86.
• İbn Tûmert, Muhammed. E‘azzü mâ yuţlab. thk. Ammâr Talibî. Cezayir: Âsımetü’s-Sekâfe, 2007.
• İpek, Mikail. "Mütekaddim Mâtürîdî Kelâmında Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk". İslamî İlimler Özel Sayısı. (Ekim 2023): 31-63. doi.org/10.56720/mevzu.1293887.
• Kādî Abdulcebbâr. el-Muhît bi’t Teklîf. thk. Ömer es-Seyyid Azmi. Kahire, 1965.
• Kādî Abdulcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. İbrahim Medkûr, tsz.
• Kādî Abdulcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire, 1988.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM, 2015.
• Maviş, Nezir. "Naslar ve İnsan Fıtratı Bakımından Teklif-i Mâ Lâ-Yutâk’ın Konumu". Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 9/1 (Haziran 2022): 89-116. doi.org/10.46353/k7auifd.1076930.
• Neccâr, Abdülmecîd. el-Mehdî İbn Tūmert. Kahire: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1403/1983.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-edille fî usûli’d-dîn, 2. cilt. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-edille fî usûli’d-dîn. 1. cilt. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Nesefî, Ebü’l-Muin. Bahru’l-Kelâm: Matüridi Akaidi. trc. Tamazan Biçer. İstanbul: Gelenek, 2010.
• Özdemir, Mehmet. "Muvahhidler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/410-412. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Sâbûnî, Nûreddîn. Matürîdîyye Akâidi. trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005. Suphî, Ahmed Mahmud. fî ‘Ilmi’l-Kelâm: el-Eş‘âira. Beyrut: Dâru’n-Nahda, 1985.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcuddîn. Tabaķātü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. M. Abdülfettah el-Hulv – M. Muhammed et-Tanâhî. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1413/1992.
• Süt, Abdulnasır."İlahi Teklifin Ahlakî ve Kelamî Arka Planı: Teklîf-i mâ lâ Yutâk Örneği". Mukaddime. 6/2 (2015): 283-308. doi: 10.19059/mukaddime.80594.
• Şehristânî. Milel ve Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Şerefeddin, Mehmed. "İbn Tümert". Dâru’l-Funûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası 10/10 (1928), 34-48.
• Teftâzânî, Sâdeddîn. Şerhü’l-makâsıd. nşr. Abdurrahman Umeyra. Beyrut, 1989.
• Yavuz, Abdullah Ömer."İbn Tûmert’in Mezhebî Kimliği". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi. 21/3 (Aralık 2017): 2069-2101. doi.org/10.18505/cuid.341050.
• Yerinde, Adem. "Sünnî Çevrelerde Mehdîlik İnanışının Siyasî Amaçlar İçin Kullanılışına Tarihten Bir Örnek: İbn Tûmert el-Berberî ve Mehdîlik İddiası". Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. edt. Mehmet Traşçı vd. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.