Âlemin Hudûsü, Tikellerin Zamansallığı ve Değişebilirliği ile İnsan Özgürlüğü Bağlamında İlâhî Sıfatların Ezelîliği

Yıl 2018, Cilt: 16 Sayı: 1, 129 - 156, 30.06.2018

Ekrem Sefa Gül

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.419432

Öz

İlâhî sıfatların ezelîliği ile âlemin yaratılması, kader ve insan özgürlüğü arasındaki ilişkinin mahiyeti kelâm ilminin önemli problemlerindendir. İlâhî sıfatların ezelîliğinin bu problemlere dair belli görüşlerle bir arada savunulması zaman zaman itirazlara yol açmıştır. Bu problemler; âlemin yaratılmasıyla ilgili olanlar, zamanda gerçekleşen tikellerin bilgisiyle ilgili olanlar ve insan özgürlüğü ile ilgili olanlar şeklinde üç kısımda toplanabilir. Bu tartışmalar incelendiğinde, sorunun kaynağının genelde ezelîlik tasavvurundaki kapalılık olduğu görülür.  Ezelîliği, zamanda her önceki andan önce gelen başka bir önce veya zamanın başlangıcından önceki zamansal uzanımdan uzak durum olarak anlamak ilâhî sıfatların zamansal değişime tâbi varlıklarla ilişkisini açıklamada güçlüklere neden olur. Hâlbuki sadece yüce Allah’a ve O’nun sıfatlarına özgü bir durum olarak, ebede kadar bütün zamansal akışı zamansal açıdan uzanımsız tek bir anda içeren bir ezel anlayışı bu kapsamdaki problemlerin çözümünü sağlar. Bu ezel anlayışı geçmişte de ifade edilmiş olmakla birlikte yirminci yüzyılda yaşanan bazı düşünsel gelişmeler bunu daha açık bir şekilde ortaya koyma imkânı vermiştir. 

Anahtar Kelimeler

: İlâhî Sıfatlar, Ezel, Ezelî Bilgi, Ezelî İrade, Yaratılış, Kader, İnsan Özgürlüğü

The Eternity of the Divine Attributes within the Context of the Origination of the Universe, the Temporality and the Mutability of Particulars and Human Freedom

Öz

The relationship between the eternity of the divine attributes and the origination of the universe (ḥudūth al-‘ālam), fate, and human freedom is among the most important problems of Kalām. This study deals with this problem by examining the connection of the kalāmī view of the origination of the world with God’s attributes in general and His eternal knowledge in particular. In this connection, it also revisits the issue of human free will. One of the main arguments of this paper is that the difficulties in the explanation of the relationship between God and the universe lies on the misapprehension of the term eternity. The difficulties in the explanation of the divine attributes and their relation to the universe revolve primarily around the conception of eternity understood as the infinite succession of moments in time or as something before the beginning of time. On the other hand, if eternity is understood as an attribute peculiar to God only, which also embraces all the temporal extensions as a succession in it, we may provide some explanations regarding God’s attributes and their relation to the universe. Within this direction, some intellectual developments in the 20th century such as the theory of relativity and quantum physics have enabled us to posit a better concept of eternity that seems to be promising in the explanation of the abovementioned problems.

Anahtar Kelimeler

Divine Attributes, Eternity, Eternal Knowledge, Eternal Will, Creation, Fate, Human Freedom

Kaynakça

• Ali Haydar Efendi, Usulü Fıkıh Dersleri. İstanbul: Meral Yayınları, 1966.
• Âmidî, Seyfüddin. Ebkâru’l-efkâr fî Uṣûli’d-dîn, 5 Cilt. Thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kahire: Dârü’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 1424/2004.
• Âmidî, Seyfüddin. el-Mübîn fî Şerḥ-i Elfâzi’l-ḥükemâ ve’l-mütekellimîn. Thk. Hasan eş-Şâfiî‘. 118-119. Kāhire: Mektebetü Vehbe, 1413/1993.
• Aristoteles. Gökyüzü Üzerine, Trc. Saffet Babür. Ankara: Dost Kitabevi, 1997.
• Aristoteles. Metafizik. Trc. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Aristoteles. Nikomakhos Ahlâkı. Trc. Saffet Babür. Ankara: Ayraç Yayınları, 1998.
• Aristoteles. Oluş ve Yok Oluş Üzerine. Trc. Celal Gürbüz. İstanbul: Ara Yayınları, 1990.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. Kitabu Temhîdi’l-evâil ve Telḫîsu’d-delâil. Thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-Sekāfiyye, 1407/1987.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. el-İnṣāf fî mâ yecibü i‘tikādühü ve lâ yecûẕü’l- cehlü bih. 2. Baskı. Thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. B.y: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1421/2000.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Ṭavâli‘u’l-envâr min meṭâli‘i’l-enzâr/Kelâm Metafiziği. Trc. İlyas Çelebi ve Mahmud Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Muvazzah İlm-i Kelâm. Sad. Mehmet Talû. İstanbul: Tereke Yayıncılık, 2007.
• Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Cevziyye, İbn Kayyim. Şifâü’l-‘alîl fî Mesâili’l-kaḍâ ve’l-kader ve’l-ḥikmeti ve’ta‘lîl. 3. Baskı, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerḥu’l-Mevâḳıf fî İlmi’l-kelâm. 8 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-saâde, 1325/1907.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitabu’l-İrşad ilâ Ḳavâtıi’l-edille fî Uṣûli’l-i’tikād. Thk. Mahmud Yusuf Musa - Ali Abdulmun‘im Abdülhamid. Bağdad: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî Uṣûli’d-din. Thk. Ali Sâmi en-Neşşâr v.dğr. B.y: Münşeetü’l-meârif bi’l-İskenderiyye, 1969.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İtikatta Orta Yol. Trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Filozofların Tutarsızlığı. 6. Baskı. Trc. Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Gül, Ekrem Sefa. Aristoteles’te Fizik Metafizik İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 2011.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. 35:3082-3083. Kāhire: Dârü’l-me‘ârif, ts.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. Kitabu’ş-şifâ /Metafizik. 2 Cilt. Trc. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen. el-İbâne an Uṣûli’d-diyâne. Thk. Fevkıye Hüseyin Mahmud. Kāhire: Dârü’l-ensār, 1397/1977.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. 2 Cilt. Thk. Muhyiddin Abdülhamid. Kāhire: Mektebetü’n-nahdati’l-Mısriyye, 1369/1950.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitabü’t-Tevḥîd. Thk. Bekir Topalaoğlu ve Muhammed Ârûçî. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1423/2003.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn bin Muhammed. Baḥru’l-kelâm fî ‘Aḳāidi Ehli’l-İslâm. Konya: Matbaatü meşrikı’l-irfan, 1329.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn bin Muhammed. Kitabu’t-Temhîd li ḳavâidi’t-tevḥîd. Thk. Cibullah Hasan Ahmed. Kāhire: Dâru’t-tabâati’l-Muhammediyye, 1406/1986.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn bin Muhammed. Tabṣıratü’l-edille. 2 Cilt. Nşr. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Özdemir, Metin. Allah’ın Bilgisinin Ezelîliği ve İnsan Hürriyeti. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Özdemir, Metin. “Ezelî Bilgi Anlayışının Problematik Yönü”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (Haziran 2002): 209-226.
• Özemre, Ahmed Yüksel. Çağdaş Fiziğe Giriş. 3. Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları. 1983.
• Rabbânî, Ahmed Fâruk es-Serhendî. Mektûbât, 3 Cilt. Arapça trc. Mehmed Murad. İstanbul: Hakikat Yayınevi, 1423/2002.
• Râzî, Fahreddin. el-Erbaîn fi Uṣûli’d-dîn. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kahire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Fahreddin. Kitabü Meâlimi Uṣûli’d-dîn. Neşr. Semih Duğeym. Beyrut: Dârü’l-fikri’l-Lübnânî, 1996.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîḥü’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1401/1981.
• Râzî, Fahreddin. el-Mesâilü’l- ḫamsûn fî Uṣûli’d-dîn. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kāhire/Beyrut: el-Mektebetu’s-sekāfî/Dârü’l-Cîl, 1410/1990.
• Râzî, Fahreddin. el-Meṭâlibü’l-‘âliyye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. 9 Cilt. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1407/1987.
• Râzî, Fahreddin. Muhaṣṣalu efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteaḫḫirîn mine’l-‘Ulemâ ve’l-ḥukemâ ve’l-mütekellimîn. B.y: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahreddin. el-Mebâḥisü’l-meşriḳıyye fî ilmi’i-ilâhiyyat ve’t-tabîiyyât. 2 Cilt. Thk. Muhammed Mu‘tasım billah el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1410/1990.
• Râzî, Fahreddin. Esâsü’t-Taḳdîs. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kāhire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Sābûnî, Nûreddin. Kitabu’l-Bidâye fî Uṣûl’d-dîn. Thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dârü’l-meâ‘rif bi Mısr, 1969.
• Semerkandî, Ebû Mansûr Muhammed. Şerḥu’l-Fıkhi’l-ekber. Katar: eş-Şuûnü’d-diniyye, ts.
• Tahâvî, Ebû Cafer. el-Akîdetü’t-Taḥâviyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1995.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Aḳāidî’n-Nesefiyye. Thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d. B.y: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1421/2001.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Meḳāṣıd. 5 Cilt. Thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1419/1998.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Tehẕîbü’l-mantık ve’l-kelâm. B.y. Matbaatü’s-saâde, 1330/1912.
• Tehânevî Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfi Iṣṭılâḥâti’l-fünûn. Nşr. Ali Dahrûc-Abdullah Hâlidî. 1:143. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tehânevî Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfi Iṣṭılâḥâti’l-fünûn. Nşr. Ali Dahrûc-Abdullah Hâlidî. 1:75. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfi Iṣṭılâḥâti’l-fünûn. Nşr. Ali Dahrûc ve Abdullah Hâlidî. 2: 1305. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Terkan, Fehrullah. “İbn Sina Zorunlu Varlık’ın Cüz’iyyâtı Bildiğini Tutarlı Olarak İddia Edebilir mi?”, Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri (İstanbul, 22-24 Mayıs 2008). Ed. Mehmet Mazak ve Nevzat Özkaya. 345-356. İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2008.
• Tûsî, Nâsıreddin. Telḫîsü’l-Muhaṣṣal. B.y: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Yusuf Şevki Yavuz. “Burhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6:429-430. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Yücedoğru, Tevfik. “Tekvîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40:388-390. Ankara: TDV Yayınları, 2011.