Kâdî Abdülcebbâr’da Mütevâtir Teorisi

Yıl 2019, Cilt: 17 Sayı: 2, 437 - 473, 31.12.2019

Abdulvasıf Eraslan

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.625421

Cited By: 1

Öz

İnsanlar sahip oldukları
bilginin bir kısmını akıl ve duyu organları vasıtasıyla elde ederken diğer bir
kısmını da haber vasıtasıyla elde etmektedir. Geçmişte meydana gelen olaylar,
yaşamış şahsiyetler, görmediğimiz uzak memleketler hakkında bilgi elde etmemizi
sağlayan yegâne kaynak haberdir. Dolayısıyla müşahedeye dayanmayan ve düşünce
yoluyla elde edilmeyen bütün bilgilerin kaynağı “haber”dir. Haberler içerisinde
kesin bilgi ifade eden kısım ise mütevâtirdir.

Hicri 4. asırda haberle
ilgili tartışmaları ayrıntısıyla ele alıp eserlerinde bunu derli toplu bir
nazariyye şekline işleyen alimlerden biri de akli istidlâle önem vermesiyle ön
plana çıkan Mu’tezile mezhebine mensup olan Kâdî Abdülcebbâr’dır (ö. 415/1025).
O, haber ve haberin bilgi değeri konusunda eserlerinde müstakil başlıklar açmış
ve bu konudaki görüşlerini çeşitli şekillerde temellendirmiş, haberi bilgi
kaynağı olarak kabul etmeyen Sümeniyye ve nübüvvet müessesesini kabul etmeyen
Berâhime’ye karşı akli ve nakli istidlâl metotlarını kullanarak İslam’ın temel
kaynakları olan Kur’ân, Sünnet ve icmâ‘ın savunuculuğunu yapmıştır.

Bu çalışmada Kâdî
Abdülcebbâr’ın mütevâtir nazariyesi üzerinde durulmuştur. Onun görüşleri tespit
edilirken ansiklopedik bir hüvviyete sahip el-Muğnî adlı eseri esas
alınmıştır. Kâdî, hem haberi bilgi kaynağı olarak görmeyenlerle mücadele etmek
hem de İslam’ın temel kaynaklarını temellendirmek üzere Mütevâtir haberi
rasyonel bir zemine oturtmaya çalışmıştır. Bunun için de insanlar nezdinde
itibar gören, geçerli olan, daha nesnel ve rasyonel bir hüviyete sahip
âdetullahı veya tabiat kanunları anlamına gelen “el-âde” kavramını
kullanmıştır.

 

Anahtar Kelimeler: Kelam, Mutezile, mütevâtir
haber, Kâdî Abdülcebbâr, Zarûrî Bilgi, el-âde.

Abstract

Humans obtain some of their knowledge through the organs of the mind and
senses, and the other through khabars. t is the only source news that enables us
to obtain information about past events, personalities and distant countries we
have not seen. Therefore, the source of all information that is not based on
observation and mutawatir khabars. The part that expresses certain information
in the news is mutawatir.

One of the scholars who discussed the details of the news in the Hijri 4th
century and took a detailed view of it in his works is Qādi Abd al-Jabbar (415/1025). He has opened independent titles in his works on the value of news and
knowledge of the news, and has based his views on this subject in various ways,
using the methods of Islam as the basic sources of Islam, using the methods of intelligence and transportation against the Sumenians
who do not accept the news as a source of information and Berahime who do not
accept the prophethood of the prophethood. He was the advocate of ân, Sunnah
and icma.

In this study, the modest theory of Qādi Abd
al-Jabbar is emphasized. His views were based on his work, al-Mughni, which had
an encyclopedic identity. Qâdi, tried to put the modest news on a rational
basis both in order to combat those who do not see the news as a source of
information and to base the basic sources of Islam. For this, he used the
concept of “al-ade, which means det the rule of law det or law of nature which
is respected by people, has a more objective and rational identity.

Keywords: Kalam, Mutezile, mutawatir khabar, Qādi Abd al-Jabbar, accurate
information, el-âde.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mutezile, mütevâtir haber, Kâdî Abdülcebbâr, Zarûrî Bilgi, el-âde

Kaynakça

• Âmidî, Ebû’l-Hüseyin Seyyid’ü-Dîn Alî b. Ebî Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa’lebî. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Thk. Abdurrazzak Afîfî. Beyrût: Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Ardoğan, Recep. “Adetullah Ve Sünnettullah Kavramları Açsından Deizm”. Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm Sempozyumu. 157-171. Van: Ensar Yay., 2017.
• Arslan, Hammet. “Maturidi’nin Eleştirdiği “Sümeniyye” Budizm midir?”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefilik Maturidilik-. 527-537. Kastamonu Üniversitesi Matbaası: 2017.
• Aslan, İbrahim. Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu. Ankara: OTTO Yay., 2014.
• Atik, Bilal. “Mucize-Sünnetullah İlişkisi Bağlamında İ’câzu’l-Kur’ân”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 2/ 2 (2018): 185-216.
• Aydnlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci. Mutezil’enin Oluşunmu ve Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2001.
• Bağdâdî, İbnü’n-Nedîm Ebu’l-Ferec Muhammed b. Muhammed el-Verrâk. el-Fihrist. Thk. İbrâhîm Ramazan. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1997.
• Bâkıllânî, Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Ca’fer b. el-Kâsım Ebû Bekir. Kitâbu’t-Temhîd. Tas. Richerd Yusuf Mekariji el-Yesû’î. Beyrût: Mektebet’ş-Şarkiyye, 1957.
• Bâkıllânî, Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Ca’fer b. el-Kâsım Ebû Bekir. Kitâbu’t-Temhîd. Tsh. Richerd Yusuf Mekariji el-Yesû’î. Beyrût: Mektebet’ş-Şarkiyye, 1957.
• Bâkillânî, Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Ca’fer b. el-Kâsım, Ebû Bekir. el-İntisâr li’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Usâm el-Kudât. Ummân: Dâru’l-Feth, 2001.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. et-Tayyib el-Basrî. el-Mu’temed fî Usûli’l-Fıkh. Thk. Muammed Hamidullâh, Ahmed Bekîr, Hasan Hanefî. Dimeşk: el-Ma’hedu’l-İlmiyyi’l-Frensiyyi li’d-Dirâseti’l-Arabiyyi, 1965.
• Bîrûnî, Ebu Reyhân Muhammed b. Ahmed. Fi Tahkîki Mâ Lil-Hind. Haydarabad: y.y 1958.
• Bozkurt, Mustafa. “Kâdî Abdülcebbâr’ın Teklif Anlayışı”, Dini Araştırmalar Dergisi 9/ 26 (2006): 211-231.
• Cessâs, Ahmed b. Alî Ebû Bekir er-Râzî el-Henefî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf el-Kuveytiyye, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. es-Sihâh (Tâcu’l-Luğa ve Sihâhu’l-Arabiyye). Kahire: Daru’l-Hadîs, 2009.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî ez-Zeyn eş-Şerîf. “العادة”, Kitâbu’t-Ta’rîfât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf b. Muhammed. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkıh. Thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. Beyrût, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf b. Muhammed. Kitâbu’l-İrşâd. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf b. Muhammed. Luma’ fî Kavâidi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ’a. Thk. Favkî Hüseyin Mahmûd. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Demirci, Kadir. “Zeydiyye ve Hadîs”. İslami İlimler Dergisi. 6/1, (Bahar 2011): 193-218.
• Duğaym, Semîh. Mustalahâtu’l-Eş’arî ve’l-Kâdî Abdülcebbâr. Lübnân: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 2002.
• el-Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed el-Ka’bî. Kabûlü’l-Ahbâr ve Ma’rifeti’r-Ricâl. Tah. Ebî Amr el-Hüseyin b. Ömer b. Abdurrahîm. Beyrût: Dâru’l-Kübübi’l-İlmiyye, 2000.
• el-Hemedânî, Ebu’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr b. Ahmed b. el-Halil b. Abdillâh. Kitâbu’l-Mecmû’ fi’l-Muhît bi’t-Teklîf. Nşr. J.J. Houben. Beyrût: Matba’âtu’l-Kâtolikiye, 1962.
• Emiroğlu, Kudret, Suavi Aydın. “Adet”, Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• Eraslan, Abdulvasıf. Kādî Abdülcebbâr’da Haber Nazariyesi. Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, 2019.
• Erdoğan, Mehmet. “âdet”, Fıkıh ve Hukuk Terimler Sözlüğü. İstanbul, Ensar Neşriyat, 2005.
• Güç, Ahmet. “Sümeniyye”, Türkiye Diyanet Ansiklopedisi. 38: 132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Halîlî, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Halef b. el-Ferrâ el-Bağdâdî. el-Mutemed fi Usuli’d-Din. Thk. Vedi’ Zeydân Hadâd. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Halîlî, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Halef b. el-Ferrâ el-Bağdâdî. el-Udde fî Usûli’l-Fıkh. Thk. Ahmed b. Alî Seyr el-Mubârekî. Riyad: y.y 1990.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: OTTO Yay., 2012.
• Hârûnî, Ebû Tâlib Yahyâ b. Hüseyin. el-Müczî fi Usuli’l-Fıkh. Thk. Abdülkerîm Cedbân. San’â: Meclisu’z-Zeydî el-İslâmî, 2013.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Muhammed b. İbrâhîm b. el-Hattâb el-Büstî. Beyânu İ’câzi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Halefullâh ve Muhammed Zağlûl. Mısır: Dâru’l-Meârif 1976.
• Havârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib. Mefâtifu’l-Ulûm. Beyrût: Dâru’l-Menâhil, 2008.
• Hemedânî, Ebu’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr b. Ahmed b. el-Halil b. Abdillâh. Nüket li Kitâbi’l-Muğnî. Beyrût: Ma’hedu’l-Almânî li’l-Ebhâsi’l-Şarkiyye, 2012.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrîm el-İfrîkî el-Mısrî. “خبر”. Lisânu’l-Arab. Beyrût: Dâru Sâdir, 1993.
• İsferâyînî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî. el-Fark Beyne’l-Firak. Tahkik: Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Kâdî, Abdülcebbâr Ahmed. Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile. Nşr. Fuâd Seyyid. Tûnus: Dâru’l-Kütübi’t-Tûnusiyye, 1974.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muġnî fî Ebvâbi’t-Tevhîdi ve’l-Adl. Thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muhtasar fî Usûli’d-Dîn. thk. Muhammed Umâra. (Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde) Kâhire: Dâru’ş-Şurûk, 1987.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı Yay., 2013.
• Kelacî, Muhammed Ravâs. Hamid Sâdık Kenîcî. “العادة”, Mu’cemu Luğati’l-Fukahâ. b.y Dâru’n-Nefâis, 1988. Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Bilgi Teorisi. İstanbul, Beyan Yayınları, 1997.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Kelâm ve Mezhepler Tarihi Literatüründe Berâhime”. Uludağ Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2004): 159-193.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd. Kitâbu’t-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetu’l-İrşâd, 2001.
• Memiş, Murat. Mu’tezili Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yay, 2011.
• Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Kitâbu Minhâci’l-Vusûl ilâ Meânî Mi’yâri’l-Ukûl fi İlmi’l-Usûl. Benhâ (Mısır): Muessesetü’l-İhlâs Li’t-Tibâati ve’n-Neşr, 2005.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsîretu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. Thk. Hüseyin Atay. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Özervalı, M. Sait. “Hârikulâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 181-183. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özsoy, Ömer. Sünnetüllah. Ankara: Fecr Yay., 2017.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-Fıkh. Thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Ulvânî. b.y., Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Şâfi’î, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. Cimâu’l-İlim. b.y., Dâru’l-Âsâr, 2002.
• Şerîf el-Murtazâ, Alî b. el-Hüseyin Mûsâ el-Mûsevî. ez-Zerîa ilâ Usûli’ş-Şerî’a. Thk, İmâm Sâdık Müessesesinin İlim Heyeti. Kum: İmâm Sâdık Müessesesi, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. et-Tabsire fî Usûli’l-Fıkh. Thk. Muhammed Hasan. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1972.
• Tümer, Günay. “Berâhime”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6: 329-333 İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yörükân, Yusuf Ziya. “İslam Menabiinde Şamanlık”, Dârulfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası yıl: 5/21. 36-59. İstanbul: Bürhanettin Matbaası, 1931.
• Yörükân, Yusuf Ziya. Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrazzak el-Hüseynî Eb’ul-Feyd. “عود”, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. Thk. Heyet. b.y., Dâru’l-Hidâye, ts.