Hüsün ve Kubuh Niçin Hakikî Değil de İtibârîdir?: Seyfeddîn el-Âmidî Örneğinde Bir İnceleme

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 1, 115 - 151, 30.06.2020

Tuğba Dumangöz

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.704743

Cited By: 1

Öz

İnsan fiillerindeki değerin kaynağı konusundaki görüş ayrılıklarından doğan hüsün-kubuh (iyilik-kötülük) meselesi, Sünnî düşünce ile Mu‘tezilî düşünce arasındaki temel tartışmalardandır. Bu makalede Eş‘arî âlim Seyfeddin el-Âmidî’nin (öl. 631/1233), fiildeki hüsün-kubuh değerlerinin zâtî olduğunu savunan Mu‘tezile’ye karşı, fiildeki bu değerlerin zâtî olmayıp itibârî olduğunu nasıl temellendirdiği konusu ele alınmıştır. Âmidî özelinde Eş‘arîler’e göre insanın, bu dünyada övgüye âhirette de sevâba ya da bu dünyada kınanmaya âhirette de cezâya müstehak olacağı fiiller hasen ya da kabîh olarak adlandırılır. Buna göre insanın fiili onu dünyada övgüye âhirette de sevaba ulaştırırsa bu fiil hasen fiil, şayet bu dünyada kınanmayı âhirette de cezâyı gerektirirse bu fiil kabîh fiil olur. Fiildeki bu değerler, sadece şeriatın belirlemesiyle oluşur. Yani insan aklı hangi fiillerin bu kategoriye girdiğini bilemez. Hasen ve kabîhin doktrinde tartışma konusu olan bu anlamının yanında sahip olduğu iki anlam daha vardır. Bunlar: 1.Amaca veya tabiata uygunluk ve aykırılık; 2. Failin yapma hakkının olması hususlarıdır. Fakat bu iki anlam hakkında tartışma yoktur.

Anahtar Kelimeler

Seyfeddîn el-Âmidî, Kelâm, Hüsün-Kubuh, Hüsün-Kubuh, Eş‘ariyye, Eş‘ariyye, Mu‘tezile, İtibârî, Zâtî

Why Ḥusn and Qubḥ are not Inherent but Relative?: A Study in the Example of Sayf al-Dīn al-Āmidī

Öz

The matter of ḥusn (goodness) and qubḥ (evil), which is the result of the disagreements on the source of moral value in human actions, is one of the main disputes between the Sunnī schools and the Muʿtazilī school of theology. This study examines the reasons why Sayf al-Dīn al-Āmidī, the Ash‘arī scholar, argues that the values of the ḥusn- qubḥ in actions are relative (i‘tibārī) against to the Mu‘tazilī school that considers these values to be inherent in actions. According to the Ash‘arīs, and specifically al-Āmidī, if the actions make people worth of either praise in this world and reward (thawāb) in afterlife or blame in this world and punishment in afterlife, those actions are named as ḥasan (good) or qabīḥ (bad). Therefore, if the action of a person provides him/her praise in this world and reward in afterlife, the action is called ḥasan. If an action necessitates condemnation in this world and punishment in the afterlife, the action is called qabīḥ. The moral values in actions can only be determined by the Sharī‘a. In other words, human reason cannot know which actions are included in the category of ḥasan and qabīḥ. In addition to their contentious meanings in the doctrine, ḥasan and qabīḥ have two more meanings. The first one is the suitability and contrariety to the purpose or disposition while the second one is the agent’s right of doing any given action. However, there is no debate about these two meanings.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Sayf al-Dīn al-Āmidī, Ḥusn-Qubḥ, Ash‘ariya, Mu‘tazila, Relative (i‘tibārī), Inherent

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Ahlâk Görüşü Bağlamında Dört Mesele: Hüsün-Kubuh, Ahlâkî Önermelerin Kaynağı ve Kesinliği, Amelî Felsefenin İlkeleri ve Ahlâkî Eylemlere Etkisi Bakımından İnsanî Nefsin Türleri”. İslam Düşüncesinde Ahlakî Önermelerin Kaynağı. ed. Eşref Altaş & Mervenur Yılmaz. 187-213. Ankara: Nobel Yayın, 1. Basım, 2016.
• Altaş, Eşref, “Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker & Osman Demir. 91-155. İstanbul: İSAM Yayınları, 1.Basım, 2013.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî el-. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 3.Basım, 1428/2007.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî el-. Gâyetü’l-merâm fî ‘ilmi’l-kelâm. nşr. Hasan Mahmûd eş-Şafi‘î. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1433/2012.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. nşr. Şeyh İbrahim el-Acûz. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 6. Basım, 1432/2011.
• Aydın, Mehmet Salih. Kant’ta ve Çağdaş İngiliz Felsefesinde Tanrı-Ahlâk İlişkisi. Ankara: Umran Yayınları, 1. Basım, 1981.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. el-İnsâf. nşr. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1986.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. Kitâbu Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. nşr. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1986.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. et-Takrîb ve’l-İrşâd: es-Sağîr. nşr. Abdülhamâd b. Ali Ebû Zenid. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyib el-. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hamîdullah. 2 Cilt. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1. Basım, 1964.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin el-. es-Sünenü’l-Kübrâ. 10 Cilt. Haydarabad: Dâiretü'l-Maârifi'l-Osmâniyye, 1355/1936.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-. Tavâli‘u’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi & Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2014.
• Bolay, Süleyman Hayri. Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd el-. es-Sıhâh tâcü’l-lügâ ve sıhahi’l-‘arabiyye. nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî el-. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. nşr. Muhammed Abdurrahman Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 3. Basım, 1433/2012.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî el-. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nisâbûrî el-. el-Burhân fî usûli’l-fıkıh. nşr. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: Câmiatü Katar, 1399/1978.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nisâbûrî el-. el-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd. nşr. Muhammed Yûsuf Mûsâ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1369/1950.
• Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelâm Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1998-1999), 55-90.
• Çelebi, İlyas. “Nîsâbûrî, Selmân b. Nâsır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/141-142. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed es-Sıddîkî ed-. Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1290.
• Dumangöz, Tuğba. Hüsün-Kubuh Açısından İlâhî Fiiller: Seyfeddin el-Âmidî Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Durmuş, İsmail. “Kinaye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/34-36. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Durmuş, İsmail. “Tevriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/45-47. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâîl el-. Kitâbü’l-Lüma‘ fi’r- redd alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘. Kahire: el-Hey’etü’l-‘Âmme li- Şuûni’l-Matâbi‘i’l-Emîriyye, 1975.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâîl el-. Risâletün ilâ ehli’s-Seğr. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1409/1988.
• Efe, Muhammet Emin. İsmail Konevî’nin Hâşiye ‘ale’l-Mukaddimâti’l-Erba‘ Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ensârî, Ebü’l Kâsım Selmân b. Nâsır b. İmrân b. Muhammed en-Nîsâbûrî el-. el-Gunye fî’l-kelâm. nşr. Mustafa Hüseyin el-Hâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1. Basım, 1431/2010.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Tûsî el-. İtikadda Orta Yol: el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Tûsî el-. Mustasfâ: İslâm Hukukunun Kaynakları. çev. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Görgün, Tahsin. “Hüsün-Kubuh Meselesi: Kadı Abdülcebbar’ın Yaklaşım Şeklinin Tahlilî Bir Tasviri veya Toplumsal Varlığı Sürdürmenin Ma’kul Yolları Üzerine Bir Araştırma”. İslâm Araştırmaları Dergisi 5 (2001), 59-108.
• Hourani, George. “Two Theories of Value in Early Islam”. Reason and Tradition in Islamic Ethics. 57-66. Cambridge: Cambridge University Press, 1. Basım, 1985.
• İbn Manzûr, Ebü’l Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. nşr. Emîn Muhammed Abdülvehhâb & Muhammed es-Sâdık el-‘Ubeydî. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1417/1997.
• İbnü’l-Emîr, Ebü’l-Feth Muslihüddîn Mûsâ et-Tebrizî el-Hâc. el-Kâmil fî usûli’d-din fi’htisâri’ş-Şâmil fî usûli’d-din. nşr. Cemâl Abdinnasır Abdülmün’im. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010/1431.
• Îcî, Ebü'l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-. Kitabü’l-Mevâkıf. nşr. Abdurrahmân Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. nşr. Safvân Adnân Dâvûdî. Beyrut: Dârü’ş-Şâmiyye, 3. Basım, 1423/2002.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el- Hemedânî. el-Mecmû‘ fi'l-Muhît bi't-Teklîf. nşr. Jean Jozef Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1962.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el- Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Ahmed Fuâd el-Ehvânî. 20 Cilt. Kâhire: ed-Dârü’l- Mısrıyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el- Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. nşr. Mustafa es-Sekkâ. 20 Cilt. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısrıyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el- Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kazanç, Fethi Kerim. “İlk Dönem Eş‘arî Kelâm Ekolünde Ahlâkî Önermelerin Kaynağı Sorunu”. İslam Düşüncesinde Ahlakî Önermelerin Kaynağı. ed. Eşref Altaş & Mervenur Yılmaz. 43-103. Ankara: Nobel Yayın, 1. Basım, 2016.
• Kestelî, Muslihüddin Mustafa b. Muhammed. Hâşiye ‘ale’l-Mukaddimâti’l-Erbaa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 2027, 100a-126b.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş. İstanbul: Ensar Yayınları, 18. Basım, 2013.
• Kılıç, Recep. Ahlâkın Dinî Temeli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 7. Basım, 2012.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezile’nin Temel Öğretileri”. İslâmî İlimler Dergisi 2 (2017), 43-80.
• Köksal, A. Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi –Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”. İslâm Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-43.
• Köksal, A. Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. TALİD 27 (2016), 101-132.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyi. 2 Cilt. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1289.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. haz. Mustafa Koç & Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2013.
• Nisârî, Mehmed b. Abdullah el-Kayserî Hafîd en-. Hâşiye ale’l-Mukaddimâti’l-erbaa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 391, 2a – 52a.
• Özen, Şükrü. “Tenkîhu’l-usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/454-458. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Platon. “Eutifron”. Ahlâk Felsefesinin Temel Problemleri Seçme Metinler. çev. Hümeyra Özturan. Ankara: Nobel Yayıncılık, 1. Basım, 2015.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. el-Erba‘în fî usûli’d-dîn. nşr. Muhammed İbrahim el-İmâm Ramazan. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. el-İşâre fî ilmi’l-kelâm. nşr. Hânî Muhammed Hâmid Muhammed. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2009.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkıh. nşr. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl, nşr. Saîd Abdüllatîf Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâin, 1. Basım, 1436/2015.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1407/1987.
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. el-Meâlimu usûli’d-din. nşr. Nizâr Hammâdî. Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 1433/2012.
• Shihadeh, Ayman. “Mutezile’nin Ahlâkî Gerçekçiliğine Karşı Eşarîlik’in Sonuççuluğu”. Fahreddîn er-Râzî’nin Gayeci Ahlâkı. çev. Selime Çınar. Ankara: Nobel Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-. el-Milel ve’n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. London: Oxford University, 1934.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî eş-Şâfiî et-. Şerhu’l-Makâsıd. nşr. İbrahim Şemseddîn. 3 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2011.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî eş-Şâfiî et-. Şerhu't-Telvîh ‘ale't-Tavdîh li-metni't-Tenkîh fî usûli'l-fıkh. nşr. Şeyh Zekeriyyâ ‘Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l- Kütübi'l-‘İlmiyye, ts.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkī et-. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. nşr. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü Lübnân, 1.Basım, 1996.
• Türker, Ömer. “Kelâm ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker & Osman Demir. 17-40. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Yurdagür, Metin. Mâverâünnehir’den Osmanlı Coğrafyasına Ünlü Türk Kelâmcıları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.