Analysis of Hāccī Hasanzāda’s Muqaddimāt al-Arba‘a Supercommentary

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 1, 209 - 232, 30.06.2021

Mustafa Bilal Öztürk

Öz

In the article, Ḥāccī Hasanzāda’s (d. 911/1505-1506) work called Ĥāshiya ‘alā Muqaddimāt al-Arba‘a will be evaluated. The main subject of the work is goodness/ḥusun-badness/kubuḥ and human verbs. The problem of goodness-badness is related to the field of God, man, acts and values. Human actions are linked to God-human relationship. Discussing God, human and moral values as an issue is closely related to the entire thought system. The issues are explored within the framework of Ashʿarī-Muʿtazila and Māturīdī schools of thought. In addition, the scientific accumulation of the philosophy school is reviewed. Common and separate aspects of schools are emphasized. The differences of Ashʿarī and Māturīdī doctrines are examined. In Ashʿarī, values are relative and they depend on the subject. None of the actions have absolute permanent values. Actions gain their values according to the context. Therefore, the basic criterion of values should be unchanging religion. Although there are various currents within the Māturīdī school, the majority unites with Muʿtazila. Values are objective according to these two schools. There are values that are independent of the subject and context. This means accepting a set of unchanging values independent of religion. In principle, the human being cannot influence the ontological structure of the actions in the Ashʿarī’s. There is no one who influences existence other than God. Late period Māturīdī thought tried to open up space where a man can influence his own volitional actions without prejudice to God’s creativity by arranging four special propositions. Despite everything, according to Ḥāccī Hasanzāda, both schools are united at high values. Ḥāccī Hasanzāda does not explicitly choose a position on on the issue of goodness-badness. He mostly interprets the consistency within the schools and makes comparisons between them. In the context of human acts, he examines the premises of the Muqaddimāt al-Arba‘a theory one by one and questions their basis. It points to the inadequate and unnecessary aspects of some of the premises. Ĥāshiya attached a special importance to the ontology of the will. As with other problematic issues, he presented in detail the approaches of various schools on this subject. In the article, the research method and thought structure in Ḥāccī Hasanzāda’s work will be examined in the context of theological problems. While doing this examination, the limits of frequently used resources will be respected. It is known that the controversy of theology-philosophy-mysticism did not lose its vitality during the reign of Fatih Sultan Meḥmed, where Ḥāccī Hasanzād lived. On the one hand, the absurdities of philosophy such as Tahāfut al-falāsifah are updated again in this period, on the other hand, the schools of kalām-philosophy-sufism are compared. Instead of the words philosophy or al-falāsifah, the special name “al-Ḥukamāʾ” is preferred. This preference appears to be a product of certain sensitivities. It is incomplete to explain the naming preference with personal inclinations. It is necessary to consider together with the conditions of the period. At that time, philosophy and mysticism were harmonized in certain aspects. So to speak, philosophy-mysticism united and took its guard against the science of kalām. However, in the period of Ḥāccī Hasanzāda, the contrasts between the systems are not yet complete, they are in the research phase. Whatever the case, Ḥāccī Hasanzāda’s distance from philosophy and mysticism did not cause him to ignore his philosophical accumulation. The approach of philosophy, in the words of Ḥāccī Hasanzāda, the systems of al-Ḥukamāʾ/ philosophers and mutakallim/ theologians were analyzed together. It is noteworthy that there is no place for the Sufism approach in the Ĥāshiya. Being indifferent to the theological criticisms of Sufism can be explained by personal tendencies, but cannot be explained in terms of the period. Because it is known that at that time, the school of mysticism was brought to theology as the third alternative to theology and philosophy. First of all, Ḥāccī Hasanzāda has a mindset that attaches importance to the line of kalām-fiqh. Ḥāccī Hasanzāda knows and expresses that the issues in Ĥāshiya are predominant in kalām. The thought systems were compared in the Ĥāshiya, but the Ashʿarī-Muʿtazila and Māturīdī schools within the kalām system itself were given more intensity. The problems in the sources produced in the Mutaʾakhkhirīn or the Second classical period were dealt with and the descriptions of the contemporaries were criticized. Ḥāccī Hasanzāda evaluates the schools of kalām rather than adopting and defending them openly, analyzes in depth the solutions to problems involving theology and philosophy and points out the problematic points.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Ḥāccī Hasanzāda, Ĥāshiya ‘alā Muqaddimāt al-Arba‘a, Goodness-Badness, Human action’s, Will

Proje Numarası

2017.KB.SOS.013

Hacı Hasanzâde’nin Mukaddimât-ı Erbaa Hâşiyesinin Tahlili

Öz

Makalede Hacı Hasanzâde’nin (öl. 911/1505-1506) Hâşiye ‘alâ mukaddimâti’l –erbaa adlı eseri değerlendirilecektir. Eserin ana konusu hüsün-kubuh ve insan fiilleridir. Hüsün-kubuh meselesi Tanrı, insan, fiil ve değerler alanıyla ilgilidir. İnsan fiilleri ise Tanrı-insan irtibatı ile bağlantılıdır. Tanrı, insan ve ahlâkî değerleri bir mesele olarak tartışmak, düşünce sisteminin tamamı ile yakından alakalıdır. Meseleler Eş‘arî-Mu‘tezile ve Mâtürîdî düşünce ekolleri çerçevesinde araştırılmaktadır. Ayrıca felsefe ekolünün bilimsel birikimi yeniden gözden geçirilmektedir. Ekollerin ortak ve ayrı yönleri vurgulanmaktadır. Eş‘arî ve Mâtürîdî öğretinin farklılıkları irdelenmektedir. Eş‘arî’de değerler özneye bağlıdır, görecelidir. Fiillerin hiçbirinde mutlak değişmez değerler yoktur. Fiiller bağlamlara göre değer kazanmaktadır. Bu nedenle değerlerin temel ölçütü değişmeyen din olmalıdır. Mâtürîdî ekolün içinde çeşitli akımlar olmasına rağmen çoğunluk Mu‘tezile ile birleşmektedir. Sayılan iki ekole göre değerler nesneldir. Özneden ve bağlamdan bağımsız değerler mevcuttur. Bunun anlamı dinden bağımsız bir takım değişmeyen değerleri kabul etmektir. İlke olarak Eş‘arîlerde fiillerin ontolojik yapısına insan etkide bulunamaz. Varoluşa Tanrı’dan başka tesir eden yoktur. Müteahhir Mâtürîdî düşünce ise özel dört önerme düzenleyerek Tanrı’nın yaratıcılığına halel getirmeden insanın kendi iradeli fiillerine etkide bulunabileceği bir alan açmaya çalışmıştır. Her şeye rağmen Hacı Hasanzâde’ye göre her iki ekol üst değerlerde birleşmektedir. Hacı Hasanzâde hüsün-kubuh konusunda açıkça bir pozisyon seçmemektedir. Daha çok ekollerin kendi içindeki tutarlılıklarını yorumlamakta ve aralarında karşılaştırmalar yapmaktadır. İnsan fiilleri bağlamında Mukâddimât-ı Erbaa kuramının öncüllerini tek tek incelemekte ve dayanaklarını sorgulamaktadır. Öncüllerden bir kısmının yetersiz ve gereksiz yönlerine işaret etmektedir. Hâşiye iradenin ontolojisine ayrı bir önem vermiştir. Diğer sorunlu meselelerde olduğu gibi bu konuyla ilgili de çeşitli ekollerin yaklaşımları ayrıntılı bir biçimde sunmuştur. Makalede kelâmî problemler bağlamında Hacı Hasanzâde’nin hâşiyesindeki araştırma yöntemi ve düşünce yapısı tetkik edilecektir. Bu tetkiki yaparken, hâşiyede sıklıkla kullanılan kaynakların sınırlarına riayet edilecektir. Hacı Hasanzâde’nin yaşadığı Fatih Sultan Mehmet döneminde kelam-felsefe-tasavvuf çekişmesinin, henüz canlılığını yitirmediği bilinmektedir. Bir yandan Tehâfütü’l-felâsife gibi felsefenin tutarsızlıkları bu dönemde yeniden gündeme taşınmakta, diğer yandan kelam-felsefe-tasavvuf ekolleri karşılaştırılmaktadır. Hâşiyede felsefe veya felâsife kelimeleri yerine bilinçli bir şekilde hükemâ özel adı tercih edilmektedir. Söz konusu tercih, belirli duyarlılıkların bir ürünü olarak gözükmektedir. Adlandırma tercihini kişisel eğilimlerle açıklamak eksiktir, dönemin şartları ile beraber düşünmek gerekmektedir. O dönem felsefe ile tasavvuf belirli yönlerden uyumlu hale getirilmiştir. Deyim yerindeyse felsefe-tasavvuf birleşerek kelam ilmine karşı gardını almıştır. Ancak Hacı Hasanzâde döneminde sistemlerin aralarındaki karşıtlıklar henüz tamamlanmış değildir, araştırma evresindedir. Her ne olursa olsun Hacı Hasanzâde’nin felsefe ve tasavvufa mesafeli durması felsefe birikimini göz ardı etmeye sebep olmamıştır. Felsefenin yaklaşımı, Hacı Hasanzâde’nin deyimiyle hükemâ ve mütekellim sistemleri beraberce tahlil edilmiştir. Hâşiyede tasavvuf yaklaşımına hiç yer verilmemiş olması dikkat çekmektedir. Tasavvufun kelam eleştirilerine ilgisiz kalmak kişisel eğilimlerle açıklanabilir ama dönem itibariyle açıklanamaz. Çünkü söz konusu dönemde kelam-felsefe yanına ilahiyat konularında üçüncü alternatif olarak tasavvuf ekolünün getirildiği bilinmektedir. Öncelikle Hacı Hasanzâde kelam-fıkıh çizgisine önem veren bir düşünce yapısına sahiptir. Hacı Hasanzâde haşiyedeki meselelerin kelam ağırlıklı olduğunu bilmekte ve bunu ifade etmektedir. Hâşiyede düşünce sistemleri karşılaştırılmış ama kelam sisteminin kendi içindeki Eş‘arî-Mâtürîdî-Mutezile ekollerine daha çok yoğunluk verilmiştir. Müteahhir veya İkinci klasik dönemde üretilen kaynaklardaki sorunlarla ilgilenilmiş ve çağdaşların açıklamaları eleştirilmiştir. Hacı Hasanzâde kelâm ekollerini açıktan benimsemek ve savunmak yerine onları değerlendirmektedir, kelâm-felsefe muhtevalı sorunlara karşı getirilen çözümleri, derinlemesine tahlil etmekte ve problemli noktalara işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hasanzâde, Hâşiye ‘alâ Mukaddimâti’l -Erbaa, Hüsün-Kubuh, İnsan fiilleri, İrade

Destekleyen Kurum

Dokuz Eylül Üniversitesi

Proje Numarası

2017.KB.SOS.013

Kaynakça

• Arslan, Hulusi. Mu’tezile’ye Göre İyilik ve Kötülük (Husn ve Kubh) Problemi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Aydın, Ömer. Sadruşşerîa es-Sânî’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin. el-Mu’temed fî usuli’l-fıkh. thk. Halîl el-Meyyis. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• Buhârî, Alaüddin Abdülazîz. Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahrulislâm el-Pezdevî: Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Muḫtaṣari’l-müntehâ. thk. Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi (metin-çeviri). 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çelik, İmam Rabbani. XV. yy. Osmanlı Düşüncesinde Telvîh Hâşiyeleri: Teklîfe Dair Tartışmalar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ferhârî, Ebû Abdurrahman el-Hamid. en-Nibrâs: şerhu şerhi’l-akâid. İstanbul: Âsitâne Kitabevi, 2009.
• Güldü, Şule. Osmanlı Dönemi Fıkıh Usulü Çalışmaları: Hüsün-Kubuh Zemininde Oluşan Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Hacı Hasanzâde. Hâşiye ‘alâ Mukaddimât-ı Erbaa. Süleymaniye Kütüphanesi, 2844, 48b-63b vrk.
• Îcî, Adudüddin. Şerḥi Muḫtaṣari’l-müntehâ. 3 Cilt. Beyrut : Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İpşirli, Mehmet. “Hacihasanzâde Efendi̇”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/503-504. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İsfahânî, Mahmud b. Abdurrahman. Tesdîdü’l-kavâid fî şerhi Tecrîdi’l-akâid: Hâşiyetü’t-Tecrîd. thk. Eşref Altaş vd. 2 Cilt. İstanbul: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye Merkezü’l-Buhusü’l-İslamiyye (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2020.
• Kādî Abdülcebbâr Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alâeddin el-Hanefî. Bedâiü’s-sanâi’ fî tertibi’ş-şerai’. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kaya, Sibel. Mu’tezile’de “Vücûb Alellah” Düşüncesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Kazanç, Fethi Kerim. Gazzâlî Öncesi Ehl-i Sünnet Kelâmında Ahlâk Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu, 2007.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi –Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş–”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (01 Eylül 2012), 1-44.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimat-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (13 Şubat 2018), 101-132.
• Leknevî, Abdülâlî Sehâlevi el-Ensârî. Fevâtihu’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-sübût. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Maraz, Hüseyin. Mutezile’de Mükafat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkak Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Nîsâbûrî, Said b. Ahmed el-Üstüvâî. Kitabü’l-İtikad: Akidetun merviyye anhu el-İ’mamü’l-Azam ve’l-haberi’l-a’lam el-ekdam siracü’l-ümme, kaşifü’n-nime, el-mahsus bi-ayeti’l-kerimi’l-mennan Ebi Hanife en-Nu’man. thk. Seyit Bahçıvan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Öztürk, Mustafa Bilal. Mukaddimât-ı Erbaa Hâşiyelerinde Kelâmî Tartışmalar (Alâeddin Arabî Bağlamında). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Râzî, Fahreddin. el-Maḥṣûl. thk. Taha Cabir Feyyâz. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418.
• Râzî, Fahreddin. Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn mine’l-ʿulemâʾ ve’l-ḥükemâʾ ve’l-mütekellimîn. thk. Taha Abdurrauf Sad. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1984.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. Beyrut & İstanbul: Dârü İbn Hazm & İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2014.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd el-Mahbûbî. Tavżîḥ şerhi’tenḳīḥ. thk. Muhammed Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam, 1998.
• Saffâr, Ebû İshâk Rüknüddîn b. Ahmed. Telhisü’l-edille li-kavâidi’t-tevhid. thk. Angelika Brodersen. 2 Cilt. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye [Orient-Institut Beirut], 2011.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fi beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. Beyrut & İstanbul: Dârü İbn Hazm & İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2017.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer b. Abdilcebbâr Temîmî Mervezî. Kavâtıü’l-edille fi’l-usûl. thk. Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Semerkandî, Şemsüddîn b. Eşref. el-Maʿârif fî şerḥi’ṣ-Ṣaḥâʾif. thk. Abdullah İsmail & Muhammed Ayyâd. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2015.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Eş-şakâ’iku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin). ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa’düddin. et-Telvîh ilâ keşfi hakâiki’t-Tenkîh. thk. Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam, 1998.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-ʿAḳāʾid. thk. Abdüsselâm Şennâr. Mektebetü Dârü’d-Dekkâk, 2007.
• Süleyman Tuğrul. Sadruşşeria’da İyilik ve Kötülük Problemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Yılmaz, Ayşegül. Fıkıh Usûlünde Husün-Kubuh: El-Mu’temed ve el-Mustasfâ Karşılaştırması Işığında. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.