Kendini Sınırlayan Tanrı Tasavvurunun İmkânı ve Mu‘tezile

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 2, 600 - 630, 31.12.2021

Zeynep Önder Demirer

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1003911

Öz

İnsanın özgür iradesinin ispatı problemine yönelik çözüm denemelerinden biri Tanrı’nın kendisini gönüllü olarak sınırlaması anlamına gelen ilahi kendini sınırlama (divine self-limitation) yaklaşımıdır. Yahudi ve Hıristiyan teolojilerinde görülen bu perspektifle modern dönemde Süreç ve Kuantum felsefelerinde karşılaşılır. Bu çalışmada ilgili düşünce biçimi, Mu‘tezilî bilincin düşünce biçimiyle kıyaslanmıştır. Öncelikle Tanrı’nın kendini sınırlamasının imkânı, sınır teorisi varsayımıyla sorgulanmıştır. Buna göre ‘sınır’ evrene ve insana ‘yasa’ olarak içkindir. Evren de insan da fiziksel, kimyasal, biyolojik vd. yasalara/sınırlara tâbidir. Bu yasaların yaratıcısı olarak Tanrı da sorumluluğun kaynağı akıl da insanı sınırlar ve sınır demek kavram, anlam, amaç, sistem ve düzen/kozmos demektir. Bu düzenin toplumsal hali ise zaman ve mekân ile sınırlı insanın teklif sahibi kılınarak eylemlerinin de sınırlandırılmasıdır. Peki, akla sınırlama fonksiyonu veren Tanrı’nın da kendi iradesini, ilmindeki tasarımının bir sonucu olarak sınırladığı varsayılabilir mi? Yahudi teolojisinde bu sınırlama, onların inançlarıyla ilişkili yaşadıkları ıstıraplara karşı Tanrı’nın müdahale etmemesinin bir nedeni olarak görülmekle beraber sınırlı âlemlerin var olabilmesi için Tanrı’nın sonsuz ışığını daraltması ve geri çekilmesi olarak da anlaşılmıştır. Hıristiyan teolojisinde ise sonsuzluğun evreni yaratmasının keyfiyeti, Tanrı’nın Mesih ile enkarnasyonu, kötülük ve özgür irade problemlerini çözmek için bu teoriye başvurulmuştur.
Tanrı’nın, vahiy aracılığıyla bildirdiği teklif, aynı zamanda insana akıllı, sorumlu, dolayısıyla özgür olduğunu da hatırlatmaktadır. Muhammed İkbal (öl. 1928) bu özgürlüğün insana ilahi kendini sınırlama teorisiyle verilebileceği kanaatindedir. Bu görüşle Mu‘tezilî bilincin Tanrı tasavvurunda sezilen sınırın birlikte düşünülmesi mümkün müdür? Zira tekliften doğan özgürlüğün gereği, Mu‘tezile’ye Tanrı’nın iradesinin ezeli olmadığını, tercihlerinin yaratıcısının insanın kendisi olduğunu düşündürmüştür. Yine tanrısal adaletin bir gereği olarak, insana kudretin fiilden önce verilmesi, nübüvvet ile va‘d ve vaidin gerçekleşmesi gibi teklife dair meseleler Tanrı hakkında zorunlu kabul edilmiştir. Bu bilinçte aklın sınırlama fonksiyonu Tanrı’ya taşınmış görünür. Tanrı insanın eylemlerinde etkin değildir, kötülüğü de yaratmaz. Hatta bazı isimlere göre kötülüğe güç dahi yetiremez. Tanrı’nın malumatının ve makduratının da bir sınırı vardır. Mu‘tezile’deki bu sınırlı Tanrı tasavvuru, söz konusu ‘özgür irade’ olduğunda ilgili teoriyle yeniden ifade edilirse, adil ve hakim olan Tanrı’nın, ilmindeki bilinçli/akıl sahibi/sorumlu/özgür insan tasarımının gerektirmesiyle gönüllü olarak kendi özgürlüğünü sınırladığı söylenebilecektir. Bu söylem, varoluşsal amaçlılık anlamında insanın neden özgür olduğunun değil, Tanrı’nın vahyettiğine inanılan bir evrende nasıl özgür olabildiğinin muhtemel cevaplarından biridir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Sınır, Akıl, Tanrı, Özgürlük, Mu‘tezile

The Possibility of The Self-Limited God Imagine and Mu‘tazila

Öz

One of the attempts to solve the problem of proof of humans’ freedom to act is the divine self-limitation approach, which means that God voluntarily limits himself. This perspective seen in Jewish and Christian theologies is encountered in Process and Quantum philosophies in the modern period. In this study, the related way of thinking is compared with the way of thinking of the Mu'tazilite consciousness. First of all, the possibility of God's self-limitation was questioned with the assumption of limit theory. According to this, the 'boundary' is inherent to the universe and human as 'law'. The universe and man are also physical, chemical, biological etc. subject to laws/boundaries. As the creator of these laws God and the source of responsibility the reason limit man, and limit means concept, meaning, purpose, system and order/cosmos. The social state of this order, on the other hand, is limiting the actions of people limited by time and space, by making them bidders. So, can it be assumed that God, who gives the reason a limitation function, also limits his will as a result of his design in his knowledge? In Jewish theology, this limitation is seen as a reason why God does not intervene in the suffering they experience associated with their faith, but also understood as God's narrowing and withdrawal of his eternal light so that finite realms could exist. In Christian theology, on the other hand, this theory has been applied to solve the problems of eternity's creation of the universe, God's incarnation with Christ, evil and free will.
The human liability through God’s revelation also reminds man that he is thereby intelligent, responsible and free. Muhammad Iqbal (d. 1928) is of the opinion that this freedom can be given to man by the divine self-limitation. With this view, is it possible to consider the limit perceived in the conception of God of the Mu'tazilite consciousness together? Because the necessity of the freedom arising from the proposal made the Mu'tazila think that God's will is not eternal, and that the creator of his preferences is man himself. Again, as a requirement of divine justice, propositional issues such as the giving of power to man before the act, the fulfillment of the promise and promise through prophecy were considered obligatory about God. In this consciousness, the limiting function of the mind appears to be transferred to God. God is not active in man's actions, nor does he create evil. In actual fact, to some people, he is not even able to do evil actions. There is a limit to God's knowledge and power. If this limited conception of God in Mu'tazila is re-expressed with the relevant theory when it comes to 'free will', it can be said that God, who is just and wise, voluntarily limits his own freedom as required by the conscious/intelligent/responsible/free human design in his knowledge. This discourse is one of the possible answers not why man is free in terms of existential purposefulness, but how he can be free in a universe believed to be revealed by God.

Anahtar Kelimeler

Limit, Reason, God, Freedom, Mu‘tazila

Kaynakça

• Aiskhylos. Zincire Vurulmuş Prometheus. çev. Azra Erhat - Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 11. Basım, 2020.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayınları, 2006.
• Alighieri, Dante. İlahi Komedya. çev. Rekin Teksoy. İstanbul: Oğlak Yayınları, 16. Basım, 2017.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik. çev. Saffet Babür. Ankara: BilgeSu Yayınları, 10. Basım, 2020.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Ömer Aygün - Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Armstrong, Karen. Tanrı’nın Tarihi. çev. Oktay Özel - Hamide Koyukan - Kudret Emiroğlu. Ankara: Ayraç Yayınları, 1998.
• Arslan, Hulusi. “Vücûb Alellah Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler 1-Metafizik. ed. Ömer Türker. 3/1238-1252. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Aydın, Mehmet S. “Süreç (Proses) Felsefesi Işığında Tanrı-Âlem İlişkisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (1985), 31-87.
• Bağdâdî, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar: el-Fark Beyne’l-Fırak. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Brunschvig, Robert. “Mu‘tezile ve Aslah”. çev. Hulusi Arslan. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/4 (2002), 235-249.
• Burnet, John. Early Greek Philosphy. London: A & C Black Yayınları, 1920.
• Cengiz, Yunus. “Kādî Abdülcebbâr’ın Bilgi Sisteminde Algı-Akıl İlişkisi”. Mukaddime Dergisi 2 (2010), 1-22.
• Cicero. Yasalar Üzerine. çev. C. Cengiz Çevik. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ Kavâtı’i’l-Edilleti fi Usûli’l-İ’tikād. thk. Muhammed Yusuf Musa - Abdülmün’im Abdülhamid. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Lumau’l-Edille fi Kavâidi Akāidi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemaati. thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmud. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Çotuksöken, Betül. Felsefi Söylem Nedir? İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1994.
• Düveyhî, Ali b. Sa’d. Ârâ’ü’l-Mu‘tezileti’l-Usûliyye. Riyad: Mektebetü’r-Reşid, 1995.
• Erdem, Engin. “Swinburne ve İlahi Zamansallık”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46/2 (2005), 231-257.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 1999.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1. Basım, 2005.
• Ferâhidî, Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-Ayn. thk. Abdülhamid el-Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Freud, Sigmund. Uygarlığın Huzursuzluğu. çev. Haluk Barışcan. İstanbul: Metis Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mümkün Âlemlerin En İyisi (İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri İçinde). çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• Hayyât, Ebu’l-Huseyn. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-Reddü ala İbn Râvendî el-Mülhid. thk. H. S. Neyberg. Beyrut: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyye, 1993.
• Hesiodos. Thegonia-İşler ve Günler. çev. Azra Erhat - Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Highfield, Ron. “Divine Self-Limitation in the Theology of Jürgen Moltmann: A Critical Appraisal”. Christian Scholar's Review 32/1 (Fall 2002), 49-71.
• Hume, David. İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma. çev. Ferit Burak Aydar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 7. Basım, 2020.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasîr – Abdurrahman Umeyre. Beyrut: 1996.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebir vd. Kahire: Dârü’l-Maarif, t.y.
• İkbal, Muhammed. İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden İnşâsı. çev. Rahim Acar. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Usûlü’l-Hamse. thk. Faysal Bedir Avn. Kuveyt: Câmiatü’l-Kuveyt, 1998.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Abdülhalim en-Neccâr, y.y, t.y.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kaşgarlı Mahmud. Divânü Lügâti’t-Türk. çev. Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985.
• Kaya, Sibel. “Mu‘tezile Kelâmında ‘Vücûb Alellah’ İlkesi ile İlişkilendirilen Fiiller”. İslami Araştırmalar Dergisi 31/2 (2020), 325-345.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezile Ekolü”. İslam Düşüncesinde Teoriler 1-Metafizik. ed. Ömer Türker. 1/14-39. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelam Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Leibniz, Gottfried Wilhelm. Monadoloji. çev. Devrim Çetinkasap. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Locke, John. “Bize Verilmiş Bir Ahlak Kuralı ya da Tabiat Kanunu Var mıdır? Evet”. çev. İsmail Çetin. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (Ocak 1992), 333-338.
• Locke, John. Second Treatise of Government. Gutenberg e-book. Bölüm: XVII.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 4. Basım, 2009.
• May, Rollo. Özgürlük ve Kader. çev. Ali Babaoğlu. İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 5. Basım, 2019.
• Memiş, Murat. “İlahî İradenin Yaratılmışlığı Sorunu”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2009), 231-260.
• Müller, F. Max – Deussen, Paul. Upanişadlar -İnsanlığın İlk Felsefi Metinleri-. çev. Suat Ertüzün. İstanbul: Okyanus Yayınları, 2010.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Kitâbü’t-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhîd: Tevhidin Esasları. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayınları, 2. Basım, 2010.
• O’leary, De Lacy. İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. çev. Yaşar Kutluay-Hüseyin Yurdaydın. İstanbul: Pınar Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Öz, Mustafa. “Muammer b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2005, 323-325.
• Öz, Mustafa. “Ali el-Esvârî”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1989, 391-392.
• Özalp, Hasan. “Kenosis (Self-Limitation of God) A Philosophical and Theological Approach”. Ilahiyat Studies 5/1 (2014), 7-36.
• Özturan, Hümeyra. Akıl ve Ahlak -Aristoteles ve Fârâbî’de Ahlâkın Kaynağı-. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Pazarcı, Hüseyin. Uluslararası Hukuk Dersleri II. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1989.
• Rank, Otto. Kahramanın Doğuş Miti -Mitolojinin Psikolojik Yorumu-. çev. Gökçe Yavaş. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Râzî, Fahreddîn. “İtikâdâtu Fırakı’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn”. çev. Faruk Sancar. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009), 235-274.
• Râzî, Fahreddîn. el-İşâre fî Usûli’l-Kelâm, Felsefî Kelâm’ın Temel Meseleleri. çev. Ulvi Murat Kılavuz – Serkan Çetin. İstanbul: Litera Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Reçber, M. Sait. “Tanrı ve Ahlâkî Doğruların Zorunluluğu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 135-160.
• Rousseau, Jean-Jacques. Toplum Sözleşmesi. çev. Vedat Günyol. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 27. Basım, 2020.
• Sarot, Marcel. “Omnipotence and Self-Limitation”. Christian Faith and Philosophical Theology. Tilburg University (1991), 172-185.
• Searle, John R. Özgürlük ve Nörobiyoloji. çev. Zeki Özcan. Bursa: Sentez Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Seneca. De Providenta - Tanrısal Öngörü. çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Spinoza, Benedictus. Etika -Geometrik Düzene Göre Kanıtlanmış ve Beş Bölüme Ayrılmış Olan-. çev. Hilmi Ziya Ülken. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 9. Basım, 2020.
• Spinoza, Benedictus. Mektuplar. çev. Emine Ayhan. Ankara: Dost Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Swinburne, Richard G. “Duty and The Will of God”. Canadian Journal of Philosophy 4/2 (Aralık 1974), 213-227.
• Şehristânî. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Şeyhzâde, Abdürrahîm b. Ali. Nazmu’l-Ferâid ve Cem’u’l-Fevâid. Mısır: 1317/1899.
• Şimşek, Nurdane. “Ksenophanes’in Tanrı Anlayışı”. Felsefe Arkivi 43/2 (2015), 65-81.
• Taberî, İbn Cerir. Tefsiru’t-Taberi. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türki. Kahire: Darü’l-Hicr, 2001.
• Taslaman, Caner. Kuantum Teorisi-Felsefe ve Tanrı. İstanbul: İstanbul Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Ünverdi, Veysi. “Kâdî Abdulcabbâr’da Allah’ın İradesinin Sınırlandırılması”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2012), 107-126.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 4. Basım, t.y.
• Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. çev. H. Vehbi Eralp. İstanbul: Sosyal Yayınları, 5