Mâtürîdî Bir Âlim Olarak Gaznevî ve Faaliyeti

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 2, 549 - 582, 31.12.2021

İhsan Timür

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1004110

Öz

Ebû Hanîfe’nin itikadî fikirleri Hanefîliğin temsil edildiği her muhitte aynı düzeyde ve canlılıkta temsil edilmemiştir. Irak, her ne kadar temelde Ebû Hanîfe’nin fıkhî görüşlerinin şekillenip sistemleştirildiği bölge olsa da onun itikadî görüşleri büyük ölçüde Mâverâünnehir bölgesinde geliştirilmiştir. Bununla birlikte Ebû Hanîfe’nin farklı bölgelerdeki takipçileri ona yaslanarak Hanefîliğin kendine has ayırıcı görüşlerine benimseyip savunmuşlardır. Ancak bir kısım bölgelerde bu görüşler temel itikadî kabullerle sınırlı kalırken bazı bölgelerde buna yaslanarak bir sistemleştirme ve geliştirmeye gidilmiş böylece kapsamlı bir kelamî yapı oluşturulmuştur. Mâverâünnehir bölgesindeki takipçileri, Ebû Hanîfe’nin görüşleri etrafında geleneksel bir kelamî yapı kuran Hanefîlerin başında gelmektedir. Süreç içerisinde Mâtürîdîlik olarak anılan bu kelamî yapı, uzun sure sadece doğduğu muhitle sınırlı kalmış, 5/11. yy’dan itibaren ise batıya doğru yayılmıştır. Mâtürîdî Hanefîlerin çevreden merkeze taşınması olarak nitelenebilecek bu yayılım süreci, Hanefîlik tarihi açısından önemli bir kısım sonuçları olmuştur. Zengin bir edebiyata sahip olan Mâtürîdî Hanefîler batıya geldiklerinde yeni muhitlerinde bu kelamî geleneğin dışında kalan ve mezhebin itikadî çerçevesini temel kabullerden ibaret gören küçük ve dağınık Hanefî kitlelerle karşılaşmışlardır. İtikadî açıdan görünürdeki bu farklılık iki Hanefî kesimin etkileşime gireceği yeni bir zemin oluşturmuştur. Sahip oldukları kelamî birikimin de gücüyle Mâtürîdî Hanefîler, yürüttükleri tedris faaliyetlerinin yanı sıra kaleme aldıkları metinler vasıtasıyla Irak ve Şam gibi göç muhitindeki Hanefîleri kendi kelamî geleneklerine dahil etmeye çabalamışlardır. Bölgeye göç etmiş doğulu bir Mâtürîdî Hanefî olan Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî (ö. 593/1197’den sonra) de bu çabanın içerisinde yer almış isimlerden biri olarak dikkat çekmektedir. Onun Usûlü’d-dîn ve el-Hâvi’l-kudsî eserleri, bu çabanın açık şekilde metinlere yansıdığı ilk örneklerdir. Gaznevî her iki eserinde, Mâtürîdî kelama direnç gösteren Hanefîler tarafından öne çıkarılan el-Akīdetü’t-Tahâviyye metnini esas alarak Mâtürîdî görüşleri sunmaktadır. O, bu eserlerinde büyük ölçüde el-Akīde’nin ibarelerini ya aynen ya da bir kısım takdim ve tehirlerde bulunarak kullanmakta ve aralarına başta tekvîn sıfatının ezeliliği olmak üzere Mâtürîdîlere özgü görüşleri eklemektedir. Bununla Gaznevî, bir yandan Mâtürîdî olmayan Hanefîlerin bir direnç unsuru olarak kullandıkları el-Akīde metninin Mâtürîdî görüşlerle uyumluluğunu göstererek oluşan direnci kırarken öte yandan metne eklediği ifadelerle söz konusu kesimlere Mâtürîdî görüşleri taşımaktadır. Bu çalışmada temelde bir el-Akīdetü’t-Tahâviyye ve Mâtürîdîlik sentezi olarak nitelenebilecek Gaznevî’nin bu faaliyeti, sözü edilen eserler üzerinden ayrıntılı şekilde ortaya konulmaya çalışılacaktır. Onun söz konusu eserlerinde el-Akīdetü’t-Tahâviyye metnini nasıl kullandığı, ibareleri nasıl ve ne şekilde metnine aldığı ve bunlara Mâtürîdî görüşleri nasıl ekleyerek muhataplarına aktardığı gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Hanefîlik, Mâtürîdîlik, Gaznevî, Usûlü’d-dîn, el-Hâvi’l-kudsî

Ghaznawi and His Activity as a Maturidi Scholar

Öz

Abu Hanifa's theological ideas were not represented at the same level in every region where Hanafism spread. Although Iraq is the region where Abu Hanifa's jurisprudence views were systematized, Abu Hanifa's theological views were largely developed in the Transoxiana region. However, followers of Abu Hanifa in different regions adopted and defended the distinctive views of Hanafism. However, while in some regions these views were limited to basic theological ideas, in others a systematization was made based on this and thus a comprehensive theological structure was formed. The followers of Abu Hanifa in the Transoxiana region are among the leading Hanafis who established a traditional theological structure around his views. This theological structure, which was called Maturidism in the process, was limited to the region where it was born for a long time and was spread to the west from the 11th century. When the Maturidis, who had a rich literature, came to the west, they encountered small and scattered Hanafi masses who regarded the theological views of the sect as consisting of basic theological ideas. Although they belong to the same fiqh tradition, this theological difference between them has created a new ground on which the two Hanafi factions will interact. With the power of their theological knowledge, the Maturidis tried to include the Hanafis in Iraq and Syria in their theological traditions with the texts they wrote as well as their teaching activities. Ahmad b. Muhammad al-Ghaznawi (d. after 593/1197), one of the Maturidis who migrated to the west, draws attention as one of the names that took part in this effort. His works called Usul al-din and al-Hawi al-qudsi are the first examples where this effort is clearly reflected in the texts. In these works, al-Ghaznawi uses the phrases of al-Aqīdah al-Tahawiyyah either exactly or with some minor changes, and adds Maturidi-specific views, especially the attribute of takwin. With this, al-Ghaznawi, on the one hand, reveals the compatibility of al-Aqīdah, which is the main text of non-Maturidi Hanafis, with Maturidi views, on the other hand, carries the Maturidi views to them with the expressions he added to the text. In this study, this activity of Ghaznawi, which can be described as a synthesis of al-Aqīdah al-Tahawiyyah and Maturidism, will be tried to be revealed in detail through the mentioned works.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Hanafism, Maturidism, al-Ghaznawi, Usul al-din, al-Hawi al-qudsi

Kaynakça

• Ak, Ahmet. “Mâturîdîliğin Halep ve Şam’a Gelişi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2016): 119-138.
• Akgündüz, Ahmet. “Gaznevî, Ahmed b. Muhammed”. TDV İslam Ansiklopedisi. 13/486-487. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu‘tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Arıkan, Adem. “Büyük Selçukluların Hanefilere Destekleri ve Irak Selçukluları Sultanı Mesud’un Faaliyetleri”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 5-6 (2000): 153-164.
• Aydınlı, Osman. “Tuğrul Bey’den Sultan Sencer’e Selçuklular Döneminde Mu’tezile-Hanefilik İlişkisi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/315-329. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları 2017.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. nşr. Kilisli Rifat Bilge-İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Bebek, Adil. Habbâzî Kelâmî Görüşleri ve el-Hâdî Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 2006.
• Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebinin Abbasî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat Uluslararası Sempozyumu. ed. İsmail Safa Üstün. 621-632. İstanbul: MÜİFV Yayınları 2011.
• Bernards, Monique-John Nawas. “İlk Dört Hicri Asırda Müslüman Hukukçuların Coğrafi Dağılımı”. çev. Ahmet Hamdi Furat. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 15 (2007): 301-314.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Ar. çev. Abdülhalim en-Neccâr. Kahire: Dâru’l-Maarif, 1983.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşâd ila kavâti‘i’l-edille fî usûli’l-itikād. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih-Tevfîk Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefî Mezhebinin Fıkıh Silsileleri, Ebû Hanîfe’den Hicri VI. Asrın Sonuna Kadar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 163-201.
• Çevik, İsmail. XII.-XIII. yüzyıllarda Maturidiliğin Irak, Suriye ve Anadolu'da Yayılışı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dâûk, Ömer Vefîk. “Mukaddimetü’t-tahkîk”. Kitâbü Usûli’d-dîn. mlf. Cemâlüddin Ahmed b. Muhammed b. Mahmud b. Saîd el-Gaznevî el-Hanefî. thk. Ömer Vefîk ed-Dâûk. 5-53. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1419/1998.
• Dımeşkī, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Abdilhadi el-Hanbelî. Ukûdü’d-dürriyye min menâkibi Şeyhi’l-islam İbn Teymiyye. thk. Muhammed Hamid el-Fakiy. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-Arabî.
• Erdoğan, Mürsel. Maturidiliğin Anadolu'ya Gelişi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Eyub Ali, K. M. “Tahâviyye”. çev. Ahmet Demirhan. İslam Düşüncesi Tarihi. Ed. M. M. Şerif. 1/279-293. İstanbul: İnsan Yayınları, 1990.
• Gaznevî, Ahmed b. Mahmud b. Saîd. Risâle fi’l-akāid. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, 4138, 199b-218a.
• Gaznevî, Ahmed b. Muhammed b. Mahmud b. Saîd. Usûlü’d-Dîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 2028/3, 103b-135a.
• Gaznevî, Cemâlüddin Ahmed b. Mahmud b. Saîd el-Kâbisî el-Halebî el-Hanefî. el-Hâvi’l-kudsî fî furûi’l-fıkhi’l-Hanefi. thk. Salih el-Ali. Dımaşk-Beyrut-Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, 1432/2011.
• Gaznevî, Cemâlüddin Ahmed b. Muhammed b. Mahmud b. Saîd el-Hanefî. Kitâbü Usûli’d-dîn. thk. Ömer Vefîk ed-Dâûk. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1419/1998.
• Gaznevî. el-Hâvi’l-kudsî. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 6583/1, 1b-322b; İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1431, 1b-208a; İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 1432, 1b-243b; İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 626, 1b-215b; İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damad İbrahim Paşa, 697, 1b-237b; İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1092, 1b-128a; İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 773, 2b-175a;
• İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, 424, 1b-159b; İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, 425, 1b-135a; Konya: Konya Yazma Eser Kütüphanesi, Konya İl Halk Kütüphanesi, 668, 1b-299a.
• Gülengül, Esra. Hanefîliğin Mısır'a Girişi ve İmam Tahâvî. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Haskefi, Alâüddin Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr (Reddü’l-muhtâr ile birlikte). Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
• Heffening, “Kâsânî”. İslam Ansiklopedisi. 6/373-374. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1967.
• Heffening, W.-Y. Linant de Bellefonds. “al-Kasani”. The Encyclopaedia of Islam: New Edition. ed. E. van Donzel vd. 4/690. Leiden: E. J. Brill, 1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer ed-Dımeşkī. Minhatü’l-hâlik ale’l-Bahri’r-râik. Dârü’l-Kitâbi’l-İslamî, t.y.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer ed-Dımeşkī. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. Hasan. Târîhu medineti Dımaşk. thk. Amr b. Ğarame el-Amri. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Emîri Hâc, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed el-Halebî. Halbetü’l-mücellî ve buğyetü’l-mühtedî fî şerhi Münyeti’l-musallî ve ğunyeti’l-mübtedî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. nşr. Ahmed b. Muhammed Ğalayinî el-Hanefî. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1436/2015.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Esmâü müellefâti Şeyhi’l-islam İbn Teymiyye. thk. Selahaddin el-Müneccid. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-Cedid, 1404/1983.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Dâru Hecr, 1424/2003.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddin Ebü’l-Fida Kāsım. Tâcu’t-terâcim fî tabakāti’l-hanefîyye. thk. Muhammed Hayr Ramazan. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekāik. Dârü’l-Kitâbi’l-İslamî, t.y.
• İbnü’l-Adîm, Kemalüddin. Buğyetu’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-muluk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ata-Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed. İslam Tarihi: el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdillah. Keşfü’z-zunûn. nşr. M. Şerafeddin Yaltkaya-Rifat Bilge. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifin. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, 1957.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. “Mukaddime”. el-Âlim ve’l-müteallim el-Fıkhü’l-ebsat el-Fıkhü’l-ekber Risâletü Ebî Hanife el-Vasiyye. mlf. Ebû Hanîfe. 4-5. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2001.
• Koca, Ferhat. “Kâsânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24/531. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kûrânî, Burhânüddin Ebü’l-İrfan İbrahim. el-Emem li îkāzi’l-himem. Haydarabad: Matbaatu Meclisi Daireti’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1328.
• Kureşî, Muhyiddin İbn Ebi’l-Vefâ. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakāti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Hecr li’t-Tibaa ve’n-Neşr, 1413/1993.
• Madelung, W. “Maturidiyya”. The Encyclopaedia of Islam: New Edition. 6/847-848. Leiden: E. J. Brill, 1991.
• Madelung, Wilferd. “11-13. Asırlarda Hanefî Alimlerin Orta Asya’dan Batıya Göçü”. çev. Sönmez Kutlu. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 387-402. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Madelung, Wilferd. “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”. çev. Muzaffer Tan. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 323-386. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. et-Temhîd fî usûli’d-dîn ev et-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Muhammed Abdurrahman eş-Şâğûl. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, t.y.
• Nuaymî, Muhyiddin Ebü’l-Mefahir Abdülkadir. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Özen, Şükrü. Matüridi’nin Fıkıh Usulünün Yeniden İnşası. İstanbul: Doçentlik Tezi, 2011.
• Salih el-Ali. “Mukaddimetü’t-tahkîk”. el-Hâvi’l-kudsî fî furûi’l-fıkhi’l-Hanefî. mlf. Cemâlüddin Ahmed b. Mahmud b. Saîd el-Kâbisî el-Gaznevî el-Halebî el-Hanefî. thk. Salih el-Ali. 5-26. Dımaşk-Beyrut-Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, 1432/2011.
• Semerkandî, Rüknüddin Ebû Muhammed Ubeydullah b. Muhammed. el-Akīdetü’r-rükniyye fî şerhi Lâ İlâhe İllallah Muhammedün Resulullah. thk. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1429/2008.
• Sıbt İbni’l-Acemî, Muvaffakuddin Ebû Zer Ahmed b. İbrahim el-Halebî. Kunûzü’z-zeheb fî târîhi Haleb. thk. Şevki Şa’s-Falih Bekkur. Halep: Dâru’l-Kalemi’l-Arabî, 1417/1996.
• Sıbt İbni’l-Cevzî, Şemsüddin Ebü’l-Muzaffer. Mir’âtü’z-zamân. thk. İbrahim ez-Zeybek. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2013/1434.
• Sübkî, Tâcüddin Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Muîdü’n-niam ve mübidü’n-nikam. Beyrut: Müessesetü’l-Kutubi’s-Sekafiyye, 1407/1986.
• Sübkî, Tâcüddin Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Tabakātü’ş-Şâfiiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv-Mahmud Muhammed et-Tanahî. Kahire: Dâru İhyai Kutubi’l-Arabî, 1383/1964.
• Şık, İsmail. “Necmeddin Tarsûsî’nin Urcûzesinde Eş’ari-Hanefî Teolojik Farklılaşmaları”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/1 (2017), 327-342.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasan b. Ammar. Ğunyetü zevi’l-ahkâm fî buğyeti düreri’l-hükkâm (Dürerü’l-hükkâm ile birlikte). Dâru İhyail-Kütübi’l-Arabiyye, t.y.
• Tahâvî, Ebû Cafer. Metnü’l-Akīdeti’t-Tahâviyye: beyânu akīdeti ehli’s-sünne ve’l-cemâa. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1995.
• Tandoğan, Eşref. Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî ve Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Tarsûsî, Necmüddin Ebû İshak İbrahim b. Ali. Tuhfetü’t-Türk fî mâ yecibu en-yu‘mele fi’l-mülk. thk. Rıdvan Seyyid. Beyrut: Dâru’t-Talia, 1992.
• Taşköprîzâde Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevdûâti’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye 1405/1985.
• Taşköprizâde. Tabakātü’l-fukahâ. thk. el-Hac Ahmed Neyle. Musul: Matbaatü’z-Zehrâ, 1961.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. Ar. çev. Abdullah el-Hâlidî. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Temîmî, Takiyyüddin. et-Tabakātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Riyad: Dâru’r-Rifai, 1403/1983.
• Timur, İhsan. Gaznevî’nin Usûlu’d-Dîn Adlı Eseri ve Mezhepler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Timür, İhsan. “Maturidîliğin Batı’da Taban Bulmasında el-Akīdetü’t-Tahâviyye’nin Rolü”. Toplum Bilimleri Dergisi 10/19 (2016), 325-336.
• Timür, İhsan. “Önce Söz Değil Bağlam Vardı: Mehmet Kalaycı, Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2017, 384 s.”. İslami Araştırmalar Dergisi 29/2 (2018), 467-471.
• Timür, İhsan. Hanefî-Mâtürîdî Geleneğin Batıya İntikali el-Akîdetü’t-Tahâviyye Şerhleri Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Tsafrir, Nurit, The History of an Islamic School of Law: The Early Spread of Hanafism. Cambridge: Harvard University Press, 2004.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010/1), 101-130.
• Yavuz, Arzu. M. Gaznevi'nin el-Havi'l-Kudsî Adlı Eserinin Fıkıh Usûlü Bölümünün Tahkik ve Değerlendirilmesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Ziriklî, Hayruddin. el-A‘lâm. Dâru’l-İlm li’l-Melayin, 2002.