A Statistical Assessment on Urban Nonmuslim Population of Anatolian Province at the First Half of the Sixteenth Century According to the Tax Registers

Yıl 2021, Sayı: 1, 53 - 89, 15.04.2021

Gülcan Avşin Güneş

Öz

This study aims to determine the demographic status of urban nonmuslims of Anatolia in the first half of the sixteenth century. It surveys urban nonmuslims either sharing the same quarters with Muslims or having social and economic relations with the Muslim population. This study's primary sources are the tax registers giving information on socio-demographic aspects like the number of nonmuslim settlements and inhabitants. The article also investigates entitlements and names recorded in the registers to analyze some tendencies towards nonmuslim populations. Thus, it presents that nonmuslim groups had lived in harmony in the Ottoman Empire until the nationalism movements of the nineteenth century.

Anahtar Kelimeler

Population, nonmuslims, sixteenth century, tahrir defters

Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu Eyaleti’nde Şehirli Gayrimüslim Nüfus Hakkında İstatistiksel Bir Değerlendirme

Öz

Anadolu'daki şehirli gayrimüslimlerin on altıncı yüzyılın ilk yarısındaki demografik durumuna odaklanan bu çalışmanın temel kaynağını, gayrimüslimlerin yerleştikleri yerler, sayıları ve bu yerleşimlerde sâkin nüfus gibi sosyo-demografik hususlara dair bilgiler veren tahrir defterleri oluşturmaktadır. Çalışmada sicillere de müracaat edilerek burada kayıtlı isim ve unvanlardan hareketle gayrimüslim nüfusun gösterdiği eğilimler tartışılmaktadır. Müslümanlarla aynı mahalleyi paylaşan ya da onlarla sosyal ve ekonomik ilişkilere giren şehirli gayrimüslimleri ele alan makalede, on dokuzuncu yüzyılda ortaya çıkan milliyetçilik hareketleri öncesinde, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gayrimüslim grupların toplumsal uyum içinde yaşadıkları ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Nüfus, gayrimüslimler, XVI. yüzyıl, tahrir defterleri

Kaynakça

• 166 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530. Tıpkı Basım. Ankara: T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Osmanlı Arsivi Daire Baskanlıgı Yayınları, 1995.
• 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530. 1. Tıpkı Basım. Ankara: T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Yayınları, 1993.
• 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530. 2. Tıpkı Basım. Ankara: T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arsivleri Genel Müdürlügü Yayınları, 1994.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Tapu Tahrir (TT), 30; 39; 44; 45; 49; 51; 59; 61; 87; 88; 111; 117; 121; 147; 148; 165.
• Armağan, A. Latif. XVI. Yüzyılda Teke Sancağı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Ateş, Süleyman. Kur’an-ı Kerim Tefsiri. İstanbul: Milliyet Gazetecilik A.Ş, 1995.
• Avşin Güneş, Gülcan. “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD) 1/2 (13 Ocak 2016), 1-30.
• Avşin Güneş, Gülcan. 16 - 17. Yüzyıllarda Anadolu Eyaleti’nde Gayrimüslimlerin Sosyal ve Ekonomik Durumu. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Avşin, Gülcan. 16. Asrın İlk Yarısında Anadolu Eyaleti’nde Gayrimüslimler (Tahrir Defterlerine Göre). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Barkan, Ömer Lütfi - Meriçli, Enver. Hüdâvendigâr Livası Tahrir Defterleri 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Avarız”, İslam Ansiklopedisi. 2/13-19. Ankara: MEB Yayınları, 1940.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası 10 (1951), 1-27.
• Başar, Fahameddin. Osmanlı Eyalet Tevcihatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997. Baykara, Tuncer. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş -1: Anadolu'nun İdari Taksimatı. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2006.
• Behar, Cem. Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1996.
• Beldicianu-Steinherr, Irene. “Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın İkinci Yarısı - 15. Yüzyılın İlk Yarısı)”. çev. Gül Çağalı Güven. Osmanlı Beyliği (1300-1600). ed. Eliazabeth A. Zachariadou. 8-22. Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Bozkurt, Gülnihal. “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 3/1-4 (1988), 115-152.
• Bulduk, Üçler. XVI. Asırda Karahisâr-ı Sâhib Sancağı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Cahen, Claude. “Zimme”. İslam Ansiklopedisi. Ankara: MEB Yayınları, 1943.
• Clogg, Richard. “The Greek Millet in the Ottoman Empire”. Christians and Jews in The Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society. ed. Benjamin Braude - Bernard Lewis. 185-207. (New York: Holmes and Meier Publishers, 1982).
• Demircan, Hüsnü. Osmanlı Klasik Dönemi Biga Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Emecen, Feridun M. “Mufassaldan İcmale”. Osmanlı Araştırmaları 16/16 (01 Aralık 1996), 37-44.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı Klasik Çağında Hanedan Devlet ve Toplum. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Emecen, Feridun M. Unutulmus Bir Cemaat: Manisa Yahudileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Emecen, Feridun M. XVI. Asırada Manisa Kazası. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• Ercan, Yavuz. “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki, İçtimai ve İktisadi Durumu”. Belleten 47/188 (1984), 119-1149.
• Ercan, Yavuz. Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler. Ankara: Turhan Kitabevi, 2001.
• Erdoğan, Emine. Ankara’nın Bütüncül Tarihi Çerçevesinde Ankara Tahrir Defterlerinin Analizi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Ergenç, Özer, “Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920)”. I. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, 1977: Tebliğler. ed. O. Okyar - H. İnalcık. 103-107. Ankara: Meteksan Limited Şirketi, 1980.
• Ergenç, Özer. “Osmanlı Şehrindeki ‘Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları 04/04 (01 Aralık 1984), 69-78.
• Ergenç, Özer. XVI. yüzyılda Ankara ve Konya. İstanbul: Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, 1995.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi. İstanbul: Ağaç Yayıncılık, 1992.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. ed. R. Dankoff – S. A. Kahraman – Y. Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı’ da Kentler ve Kentliler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
• Gökçe, Turan. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Göyünç, Nejad. “‘Hane’ Deyimi Hakkında”. Tarih Dergisi 32 (1979), 331-348.
• Güneş, Ahmet. Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılın Başlarından XVII. Yüzyılın Başlarına Kadar
• Kocaeli Sancağı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Güneş, Hasan Hüseyin. Kudüs Meğâribe Mahallesi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• İnalcık Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• İnalcık, Halil. “Eyalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları,1995.
• İnalcık, Halil. “İstanbul: Bir İslâm Şehri”. çev. İbrahim Kalın. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 4/2 (2004), 309-325.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Fetih Yöntemleri”. Cogito 19 (1999), 115-135.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı’da İstatistik Metodu Kullanıldı mı?”. Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik. ed. Halil İnalcık - Şevket Pamuk. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’ da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayınları, 2000.
• Kankal, Ahmet. Türkmenin Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII. Yüzyıllar Arası Şehir Hayatı). Ankara: Zafer Matbaası, 2004.
• Karaca, Behset. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Teke Sancağı. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002. Kenanoğlu, Macit. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâ’ î. der. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Koman, M. Mesud. “Anadolu Hristiyanlarında İslam ve Türk Adları”. Konya 1/3 (1936), 180-183.
• Kuban, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal Ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gözlemler”. Vakıflar Dergisi 7 (1968), 53-73.
• Kurt, Yılmaz. “Adana’da 1571 Yılında Kullanılan Türk Erkek Şahıs Adları”. Belleten 62/218 (1993), 173-200.
• Kurt, Yılmaz. “Sivas Sancağı’ndaki Kişi Adları”. OTAM 4 (1993), 223-290.
• Lowry, Heath W. Seyyahların Gözüyle Bursa (1326-1923). İstanbul: Eren Yayınları, 2004.
• Lowry, Heath W. Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461-1583. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1981.
• Mete, Zekai. XV ve XVI. Yüzyıllarda Muğla ve Yöresi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2004.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Kadısı: Tarihi Temeli ve Yargı Görevi”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 30/1 (01 Aralık 1974), 117-128.
• Öz, Mehmet. “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”. İslami Araştırmalar Dergisi 12/1 (1999), 27-33.
• Öz, Mehmet. “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler”. Vakıflar Dergisi 22 (1991), 436-438.
• Özel, Ahmet. “Gayri Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Pitcher, Donald Edgard. Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu: 1700-1922. çev. A. Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Şeker, Mehmet. “Fatih Vakfiyesine göre 15. Yüzyıl Osmanlı Sosyal Yapısı”. Belleten 57/219 (1993), 495-507.
• Şemseddin Sami. Kamus-ı Türkî. İstanbul: Dersaadet Yayınevi, 1317.
• Taş, Kenan Ziya. Tapu Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Bolu Sancağı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Devrinde Sinop. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Varlık, Mustafa Çetin. “Anadolu Eyaleti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Varlık, Mustafa Çetin. “XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağında Yerleşme ve Vergi Nüfusu”. Belleten, 202 (1988), 115-167.
• Yediyıldız, Bahaeddin. Ordu Kazası Sosyal Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.