‘Sahne-i Alem‘de Şakımak: Kanto ve Geç Osmanlı Döneminde Sosyal Hayat

Yıl 2021, Sayı: 2, 13 - 32, 15.10.2021

Erik Blackthorne-o'barr

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde sahne tiyatrosu yeni sosyal faaliyetlerin sergilendiği, değişen moda ve alışkanlıkların ifade edildiği önemli mekanlar arasındaydı. Sahne mensupları, aktörler, aktristler ve tiyatro yönetmenleri, Osmanlı kültür hayatının modernizminde adeta kilit rolleri temsil ediyorlardı. 1898’de bir grup sanatçı İstanbul’da Sahne-i Âlem adlı bir tiyatro kumpanyası kurdu. Kısa süren faaliyetlerine rağmen bu kumpanya Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde kadının sosyal görünürlük kazandığı ve şahsi insiyatifini sergilediği önemli gelişmelerden birine tanıklık etti. Bu makale, Sahne-i Âlem’e mensup üç şarkıcı ve aktristi (Peruz Terzakyan, Şamram Kelleciyan ve Minyon Virjini) modernleşen bir kentin ve onu biçimlendiren öğelerin temsilcisi olarak incelemektedir. İstanbul’un marjinal kesimlerine mensup gayrimüslim kadın kanto sanatçılarını inceleyen çalışma aynı zamanda son dönem Osmanlı sosyal hayatının az bilinen bazı yönlerine ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Peruz Terzakyan, Şamram Kelleciyan, Minyon Virjini, Sahne-i Âlem

Singing on ‘The World's Stage’: Kanto and Late Ottoman Social Life

Öz

The staged theater was among the most crucial venues during the late Ottoman Empire for the expression of new modes of social activity and the display of changing fashions and customs, and as such actors, actresses and theater managers represented key figures in the broader process of Ottoman cultural modernization. In 1898, a group of rising artists founded a theater company in Istanbul named the Sahne-i Âlem, “The World’s Stage.” Despite the brief period in which it operated, the theater represented a major development in the public visibility and self-management of women’s labor in the late Ottoman Empire. This paper examines three actresses and singers who managed the Sahne-i Âlem (Peruz Terzakyan, Şamram Kelleciyan and Minyon Virjini) as representative of the modernized city and the discourses that shaped it. The study, which examines non-Muslim female kanto artists belonging to the marginalized populations of Istanbul, explores some of the more understudied aspects of social life during the last years of the Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Peruz Terzakyan, Şamram Kelleciyan, Minyon Virjini, Sahne-i Âlem, Ottoman Theater

Kaynakça

• Adıvar, Halide Edip. The Memoirs of Halidé Edib. New York, London: The Century Co., 1926.
• Ahmed İhsan [Tökgöz]. “İstanbul Postası.” Servet-i Fünûn. 19 January 1899.
• Ahmet Mithat Efendi. Dürdane Hanım, transc. Hüseyin Alacatlı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• Ahmet Mithat Efendi. Henüz On Yedi Yaşında. Ankara: TDK Yayınevi, 2000.
• Ahmet Mithat Efendi. Jön Türk. trans. Mustafa Karataş. Istanbul: Turna Yayınları, 2009.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.).
• Taha Toros Arşivi (TTA), Galata’daki Mekanlar, Dosya No: 38, 001550016007.
• TTA, Haldun Taner, Alaturka Broadway: Direklerarası, Dosya No: 169, 001525733006.
• TTA, M. Süleyman Çapan, Hay, Ermenice Ermeni Demektir, Nar da Arapça Ateş Demektir, Dosya No: 175, 001525833006.
• TTA, Aysen Devrim T., Kayıp Geçen Yıldızlar: Türk Tiyatrosunun Unutulmuş Şöhretleri 18: Kantocu Peruz Hanım, Dosya No: 175, 001525842006.
• TTA, Kantocu Peruz Hanım, Dosya No: 175, 001525843006,
• TTA, Fahri Celâl Göktulga, Kantolarımız, Dosya No: 175, 001525834006.
• TTA, S. Vural, Peruz, Devrinin en Güzel ve en Civelek Artistiydi, Dosya No: 175, 001525844006.
• TTA, Hikmet Feridun, Herdem Taze Bir Sanatkar Kadın: Şamram Hanım, Muharririmize Hayatını Hatıralarını Anlatıyor, Dosya No: 175, 001525846006.
• TTA, Hikmet Feridun, 34 Seneden beri Kanto Söyliyen Şamram Hanım Tiyatroculuğa Nasıl Başladı?, Dosya No: 175, 001525847006.
• TTA, Sermet Muhtar Alus, Eski Günlerde Saç ve Yüz Tuvaleti, Dosya No: 312, 001581014010.
• Tahsin, Hasan. Neşe-i Dil: Yeni Şarkı ve Kanto Memuası. Istanbul: Matbaa-i Kütüphane-i Cihan, 1907.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları Açık Erişim Koleksiyonu. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Session 6, Volume 11, Meeting 1 (15 May 1940).
• Alpargin, Melike Nihan. Istanbuls Theatralische Wendezeit: Die Rezeption Des Westlichen Theaters Im 19. Und Frühen 20. Jahrhundert Des Osmanischen Reiches. Munich: Herbert Utz Verlag, 2013.
• And, Metin. Türk Tiyatro Tarihi: Başlangıcından 1983'e. Istanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Arpad, Burhan. Bir İstanbul Var idi... Istanbul: Remzi Kitabevi, 2007.
• Balsöy, Gülhan. “Gendering Ottoman Labor History: The Cibali Régie Factory in the Early Twentieth Century”. International Review of Social History 54/17 (2009), 45–68.
• Başiretçi Ali Efendi. İstanbul Mektupları. Istanbul: Kitabevi, 2001.
• Beşiroğlu, Şefika Şehvar. “İstanbul’un Kadınları ve Müzikal Kimlikleri”. İTU Dergisi 3/2 (2006), 3–19.
• Birdal, Murat. The Political Economy of Ottoman Public Debt: Insolvency and European Financial Control in the Late Nineteenth Century. New York-London: I.B. Taurus, 2010.
• Blackthorne-O’Barr, Erik. Perversion and Persophilia: Imagining Iran in Hamidian Istanbul. New York: Columbia University, Graduate School of Arts and Sciences, Master’s Thesis, 2020.
• Boyar, Ebru and Kate Fleet. A Social History of Ottoman Istanbul. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Bruckert, Chris and Colette Parent. “La Danse Erotique Comme Métier a l’Ère de la Vente de Soi”. Cahiers de Recherche Sociologique 43 (Jan. 2007), 95–107.
• Butler, Judith. “Performativity, Precarity and Sexual Politics”. AIBR: Revista de Antropología Iberoamericana 4/3 (2009), I-XIII.
• Butler, Judith. Notes Towards a Performative Theory of Assembly. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2015.
• Butler, Judith and Gayatri Chakravorty Spivak, Who Sings the Nation-State? Language, Politics, Belonging. Calcutta: Seagull Books, 2007.
• Çakır, Serpil. Osmanlı Kadın Hareketi. Istanbul: Metis Yayınları, 1994.
• Çalgıcıoğlu, Boğos. Türkiye Ermenileri Sahnesi ve Çalışanları. Istanbul: Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu Yayınları, 2008.
• Çelik, Zeynep and Leila Kinney. “Ethnography and Exhibitionism at the Expositions Universelles.” Assemblage 13 (Dec. 1990), 34–59.
• Das, Veena and Shalini Randeria, “Politics of the Urban Poor: Aesthetics, Ethics, Volatility, Precarity: An Introduction to Supplement 11”. Current Anthropology 56/S11 (2015), S3–S14.
• Davis, Fanny. The Ottoman Lady: A Social History from 1718 to 1918. Westport: Greenwood Press, 1986.
• Deal, Roger A. Crimes of Honor, Drunken Brawls and Murder: Violence in Istanbul under Abdülhamid II. Istanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2010.
• Deringil, Selim. “Your Religion is Worn and Outdated:” Orphans, Orphanages and Halide Edib during the Armenian Genocide: The Case of Antoura”. Études Arméniennes Contemporaines 12 (2019), 33–65.
• Dobben, Danielle J. Van. Dancing Modernity: Gender, Sexuality and the State in the Late Ottoman Empire and Early Turkish Republic. Tucson: University of Arizona, Near Eastern Studies, Master’s Thesis, 2008.
• Ekrem, Selma. Unveiled, the Autobiography of a Turkish Girl. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2005.
• Eldem, Edhem. “(A Quest for) the Bourgeoisie of Istanbul: Identities, Roles and Conflicts”. Urban Governance Under the Ottomans, ed. Ulrike Freitag and Nora Lafi. 159-186. New York: Routledge, 2014.
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umur-ı Belediyye 6. Istanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Ergur, Ali and Yiğit Aydın. “Patterns of Modernization in Turkish Music as Indicators of a Changing Society”. Musicae Scientiae, (Special Issue 2005-2006), 89–108.
• Erol, Merih. “Surveillance, Urban Governance and Legitimacy in Late Ottoman Istanbul: Spying on Music and Entertainment during the Hamidian regime (1876–1909)”. Urban History 40/4 (2013), 706–725.
• Exertzoglou, Haris. “The Cultural Uses of Consumption: Negotiating Class, Gender, and Nation in the Ottoman Urban Centers during the 19th Century”. International Journal of Middle East Studies 35/1 (Feb., 2003), 77–101.
• Falierou, Anastasia. “European Fashion, Consumption Patterns, and Intercommunal Relations in the 19th Century Ottoman Istanbul”. Women, Consumption, and the Circulation of Ideas in South-Eastern Europe, 17th–19th Centuries, edited by Constanța Vintilă-Ghițulescu. 150-168. Leiden: Brill, 2018.
• Fuhrmann, Malte. “Down and Out on the Quays of Izmir: ‘European’ Musicians, Innkeepers, and Prostitutes in the Ottoman Port-Cities.” Mediterranean Historical Review24/2 (December 2009), 169–185.
• Gekas, Athanasios. “Class and Cosmopolitanism: The Historiographical Fortunes of Merchants in Eastern Mediterranean Ports.” Mediterranean Historical Review 24/2 (December 2009), 95–114.
• Grewal, Inderpal. Home and Harem: Nation, Gender, Empire and the Cultures of Travel. Durham and London: Duke University Press, 1996.
• Hartman, Saidiya. Wayward Lives, Beautiful Experiments: Intimate Histories of Social Upheaval. New York: W.W. Norton & Company, 2019.
• İleri, Nurçin. “İstanbul’un Yeraltı Dünyası: Bıçakçı Petri ve Cinayet Destanları.” Kampfplatz 7 (October 2014), 57–82.
• İleri, Nurçin. A Nocturnal History of Fin-de-siecle Istanbul. Binghamton, NY: Binghamton University, Graduate School of Binghamton University, Ph.D. Dissertation, 2015).
• Kentel, K. Mehmet. Assembling ‘Cosmopolitan’ Pera: An Infrastructural History of Late Ottoman Istanbul. Seattle: University of Washington, Near and Middle Eastern Studies, Ph.D. Dissertation, 2018.
• Khalapyan, Hasmik. “Theater as Career for Ottoman Armenian Women, 1850-1910.” A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives, ed. Duygu Köksal and Anastasia Falierou. 31-46. Leiden: Brill, 2013.
• Khuri-Makdisi, Ilham. The Eastern Mediterranean and the Making of Global Radicalism, 1860–1914. Berkeley: University of California Press, 2010.
• Kınaylı, Hüseyin. “Galata Canavarı Bıçakçı Petri.” Istanbul Ansiklopedisi, ed. Reşad Ekrem Koçu, 11/5888-5892. Istanbul: Koçu Yayınları, 1971.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Amelya, Büyük.” İstanbul Ansiklopedisi, ed. Reşad Ekrem Koçu, 2/757–758. Istanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1959.
• Lévy-Aksu, Noémi. Ordre et Désordres dans l'Istanbul Ottomane (1879-1909). Paris: Éditions Karthala, 2013.
• Lévy-Aksu, Noémi. “A Capital Challenge: Managing Violence and Disorders in Late Ottoman Istanbul”. Urban Violence in the Middle East: Changing Cityscapes in the Transition from Empire to Nation State. ed. Ulrike Freitag et al. New York: Berghahn Books, 2015.
• Maksudyan, Nazan. “Orphans, Cities and the State: Vocational Orphanages (Islahhanes) and Reform in the Late Ottoman Urban Space.” International Journal of Middle East Studies 42 (2011), 493–511.
• Maksudyan, Nazan. Orphans and Destitute Children in the Late Ottoman Empire. Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2014.
• Metinsoy, Elif Mahir. Ottoman Women during World War I: Everyday Experiences, Politics, and Conflict. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
• Okay, Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1991.
• Oktar, Tiğinçe Özkiper. Osmanlı Toplumunda Kadının Çalışma Yaşamı. Istanbul: Bilim Teknik Yayınevi, 1998.
• Maksudyan, Nazan. “Orphans, Cities and the State: Vocational Orphanages (Islahhanes) and Reform in the Late Ottoman Urban Space.” International Journal of Middle East Studies 42 (2011), 493–511.
• Maksudyan, Nazan. Orphans and Destitute Children in the Late Ottoman Empire. Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2014.
• Metinsoy, Elif Mahir. Ottoman Women during World War I: Everyday Experiences, Politics, and Conflict. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
• Okay, Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1991.
• Oktar, Tiğinçe Özkiper. Osmanlı Toplumunda Kadının Çalışma Yaşamı. Istanbul: Bilim Teknik Yayınevi, 1998.
• Özbilen, Berna. Kanto’nun Değişim Süreçi ve Yakın Dönem İcralarının Değerlendirilmesi. Istanbul: İstanbul Teknik University, Turkish Music State Conservatory, Master’s Thesis, 2006.
• Özön, Mustafa Nihat and Baha Dürder, eds. Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi. Istanbul: Yükselen Matbaası, 1967.
• Öztuna, Yılmaz. “Kanto.” Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, 424. Istanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Petropoulos, Elias. Songs of the Greek Underworld: The Rembetika Tradition. trans. Ed Emery. London: Saqi Books, 2000.
• Quataert, Donald. Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire, 1881-1908: Reactions to European Economic Penetration. New York: NYU Press, 1988.
• Rasim, Ahmet. Dünkü İstanbul’ da Hovardalık “Fuhş-ı Atik”. Istanbul: Arba Yayınları, 1992.
• Rasim, Ahmet. Şehir Mektupları. Istanbul: Anonim Yayıncılık, 2012.
• Riedler, Florian. “Public People, Temporary Labor: Migrants in Nineteenth-Century Istanbul”. Public Istanbul. ed. Frank Eckardt and Kathrin Wildner. 233–254. Bielefeld: Transcript, 2008.
• Riedler, Florian. “Armenian Labor Migration to Istanbul and the Migration Crisis of the 1890s”. The City in the Ottoman Empire: Migration and the Making of Urban Modernity. ed. Ulrike Freitag et al. 160-176. New York: Routledge, 2011.
• Riedler, Florian. “The City as a Stage for a Violent Spectacle: The Massacres of Armenians in Istanbul in 1895-96.” In Urban Violence in the Middle East: Changing Cityscapes in the Transition from Empire to Nation State. ed. Nelida Fuccaro, Claudia Ghrawi, and Nora Lafi. 164-178. New York: Berghahn Books, 2015.
• Seeman, Sonia Tamar. Sounding Roman: Representation and Performing Identity in Western Turkey. New York: Oxford University Press, 2019.
• Steedman, Carolyn. Strange Dislocations: Childhood and the Idea of Human Interiority. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1998.
• Şen, Özge. Taş Plak Kayıtlarındaki Kanto Örneklerinin Müzikal Analizi. Istanbul: İstanbul Teknik University, Institute of Social Sciences, Master’s Thesis, 2014.
• Taner, Haldun. “Direklerarası: Ramazan Takvimi”. Milliyet. 26 July 1980.
• Türe, Fatma. Facts and Fantasies: Images of Istanbul Women in the 1920s. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2015.
• Waite, Louise. “A Place and Space for a Critical Geography of Precarity?” Geography Compass 3/1 (2009), 412–433.