Modern Osmanlı-Türk Askerî Tarihinde Manzum Ben-Anlatıları: Askerî Hafızadan Duyguların Tarihine

Yıl 2025, Sayı: 10, 23 - 48, 15.10.2025

Mehmet Beşikçi

https://doi.org/10.54462/kadim.1728780

Öz

Bu makale, modern Osmanlı-Türk askerî tarihyazımında bugüne dek büyük ölçüde göz ardı edilmiş manzum (şiirsel) ben-anlatılarına odaklanarak, bu metinlerin hem biçimsel hem işlevsel açıdan özgün bir kaynak türü olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Makale bilhassa son dönem Osmanlı harpleri ve 20. yüzyıla ait manzum asker anısı örneklerini ele alarak, askerî tecrübelerin sadece olgusal değil, yoğun duygusal içerikleriyle de kayda geçirildiğini göstermektedir. Makale, manzum anıların gazavatnâme, sergüzeştnâme ve âşık tarzı destanlar gibi, erken modern dönem menşeli Osmanlı anlatı geleneklerinden beslendiğinin altını çizmektedir. Bunun yanı sıra, makale şiir formunun duygu aktarımındaki esnekliği ve sözlü kültürle kurduğu güçlü bağlar sayesinde, bireysel hafızayı kolektif hafızaya etkili biçimde taşıyacak araçlardan biri olarak görüldüğünü tartışmaktadır. Bu çerçevede çalışma, manzum ben-anlatılarını yalnızca edebî bir tercih değil, modern dönemde askerî deneyimlerin bilhassa duygusal boyutunu kayda geçiren metinler olduğunu göstermektedir. Bununla bağlantılı olarak, manzum ben-anlatılarının, askerî tarihyazımının “duyguların tarihi” gibi yeni yaklaşımlarla daha verimli bir şekilde etkileşime geçmesini sağlayabilecek çokkatmanlı anlatılar olduğunu ileri sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Manzum Ben-anlatıları , Asker Anıları , Osmanlı Askerî Tarihi , Duyguların Tarihi , Gazavatnâme , Sergüzeştnâme , Âşık Tarzı Destanlar

Destekleyen Kurum

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)

Proje Numarası

224K085

Teşekkür

Bu çalışma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından 224K085 numaralı proje ile desteklenmiştir. Projeye verdiği destekten ötürü TÜBİTAK’a teşekkür ederim.

Verse (Poetic) Ego-Documents in Modern Ottoman-Turkish Military History: From Military Memory to the History of Emotions

Öz

This article examines verse (poetic) ego-documents of soldiers, a largely overlooked source type in modern Ottoman-Turkish military historiography, and argues for their recognition as distinctive historical te xts, both in form and function. Focusing on examples from the late Ottoman wars and twentieth-century military memoirs, the study demonstrates that these narratives record military experience not only in factual terms but also through rich emotional expression. It highlights the continuity of these verse accounts with early modern Ottoman narrative traditions such as Ottoman military campaign narratives (gazavatnâme), memoir narratives (sergüzeştnâme), and the âşık-style folk poetry. The article further contends that the poetic form—due to its flexibility in conveying emotions and its deep connection to oral culture—served as a powerful vehicle for transforming personal memory into collective remembrance. Accordingly, it positions verse autobiographies not merely as literary choices, but as meaningful records of the emotional dimensions of military life in the modern period. In doing so, the article suggests that these multilayered narratives offer fertile ground for integrating Ottoman-Turkish military historiography with newer approaches such as the history of emotions.

Anahtar Kelimeler

Verse (poetic) Ego-documents , Military Memoirs , Ottoman Military History , History of Emotions , Military Campaign Narratives , Memoir Narratives , Âşık-style Folk Poetry

Destekleyen Kurum

The Scientific and Technological Research Council of Turkey (TÜBİTAK)

Proje Numarası

224K085

Teşekkür

This study was supported by the Scientific and Technological Research Council of Turkey (TÜBİTAK) under project number 224K085. I would like to thank TÜBİTAK for its support of the project.

Kaynakça

• Aydıngün, Reşit. Bir Askerin Yaşam Destanı. İstanbul: Neden Kitap Yayınları, 2007.
• Binbaşı Süleyman Bey. “Memleketim Trabzon Mahallem Tekfurçayır...”: Binbaşı Süleyman Bey’in Manzum Anıları. nşr. Ömer Türkoğlu. Ankara: Kebikeç Yayınları, 1997.
• Doktor, Mehmed Fahri. İşkodra Muhâsarası, Muhârebat-ı Mühimme, Vekâyi‘-i Fecî‘a, Şehîdlerimiz ve Mersiyeleri: Manzûm İşkodra Târîh-i Harbi. İstanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1914.
• Duranoğlu, Raşit. Yanan Gönül. Konya: Yenikitap Basımevi, 1939.
• İbrahim Oğlu Ömer. Şehitlersırtı Destanı. haz. M. Sarı. Çankırı: Astsubay Hazırlama Okul Komutanlığı Yayını, 1989.
• Koz, M. Sabri (ed.). Ertuğrul Firkateyni Destanı: Kazadan Kurtulan Serdümen Hakkı Efendi’nin Kaleminden. İstanbul: Atlas Tarih Dergisi Kitaplığı, 2011.
• Metin, Sedat. Kıbrıs Türk Kuvvetleri Alayı – Sancak Destanı. Ankara: Ajans Türk Yayınları, 1996.
• Müderris Halil Hilmi (Kalaycıoğlu). Birinci Cihan Harbi’ndeki Hayatım (Sarıkamış ve Kafkas Cephesi). nşr. T. Taylan Durukan. İstanbul: Arı Sanat: 2023.
• Akal, Mustafa vd. Şiirsel Anılar. İstanbul: y.y., t.s.
• Baycan, Mahmut. Eskiler Satıyoom!..: Ardahan’ dan Şiirsel Anılar ve Öyküler. İstanbul: Kora Yayın, 2021.
• Bıçakçızade İsmail Hakkı, Tarih-i Zafer. İzmir: İzmir Tayyare Cemiyeti, 1924.
• Önder, Seyyid Faruk. Dünden Bugüne: Manzum Hatıralar. İstanbul: Günlük Ticaret Gazetecilik Neşriyat, 1992.
• Üner, Sevinç. Manzumeler: Hatıralarım. b.y.: y.y., 2005.
• Yıldırım, Emin. Manzum Yazdım Öykümü ve Amcamın Karboğazı Destanı. 2. Baskı. Ankara: Gülnar Yayınları, 2021.
• Yücel, Hasan Âli. Dinle Benden. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Abdullah Paşa. Abdullah Paşa’nın Balkan Savaşı Hatıratı. İstanbul: Alfa Kitap, 2012.
• Demirhan, S. Pertev. Balkan Savaşı’nda Büyük Genel Karargâh. İstanbul: Alfa Kitap, 2013.
• Selânikli Bahri. Yüzbaşı. Balkan Savaşı’nda Sırp Ordusu - Batı Ordusu. İstanbul: Alfa Kitap, 2012.
• Zeki Paşa. 1912 Balkan Harbi’ne Ait Hatıratım. Ed. H. F. Kalkan. İstanbul: Milenyum Yayınları, 2012.
• Ahmed Rızâ Trabzonî. Manzûme-i Sivastopol. Ed. Veysel Usta. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Bosnalı İntizâmî. Tuhfetü’ l-İhvân. Ed. C. Okuyucu - S. Yazar. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2020.
• Cahit, Öztelli (ed.). Uyan Padişahım. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1976.
• Çavuşoğlu, Mehmed (ed.). Yahyâ Bey ve Dîvânından Örnekler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Elçin, Şükrü. Akdeniz’ de ve Cezâyir’ de Türk Halk Şâirleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988.
• Erkılıç, Hasan (ed.). Osmanlı’ dan Cumhuriyet’e Yakma Destanlar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1999.
• Hüseyin Râci Efendi. Zağra Müftüsünün Hatıraları: Târihçe-i Vak‘a-i Zağra. Ed. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: İz, 1990.
• Kıvâmî. Fetihnâme. Ed. C. V. Uygur. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Koz, M. Sabri (ed.). “31 Mart Şehidi Trabzonlu Mülâzım İlyas’ın Destanı”. Müteferrika 47 (2015), 3-36.
• Koz, M. Sabri (ed.). “Çanakkale Zaferi ile İlgili Bir Destan”. Türk Folklor Araştırmaları 13/265 (1971), 6063–6065.
• Koz, M. Sabri (ed.). “Napolyon’un Mısır’ı İşgali ve İki Destan”. Türk Folklor Araştırmaları 14/271 (1972), 6230–6232.
• Merâhî. Fetihnâme-i Sigetvar. Ed. A. Arslantürk - M. Kaçar. İstanbul: Okur Kitaplığı, 2012.
• Salih Hayrî. Kırım Zafernâmesi - Hayrâbâd. Ed. Necat Birinci. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Tulû‘î. Paşa-Nâme. Ed. O. Suliman. Ankara: Akademisyen Yayınevi, 2020.
• Vuslatî Ali Bey. Gazâ-nâme-i Çehrin. Ed. M. İsen - İ. H. Aksoyak. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2003.
• Afacan, Şeyma. “Duygular Tarihi: Bir Ezber Bozma Alanı”. Edebiyatın Duygu Haritası. Ed. Esra Dicle. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022, 13-40.
• Afacan, Şeyma. “Normların Ötesinde: Tarih, Edebiyat ve Duygular Üzerine Birkaç Not”. Edebiyat ve Duygular. Ed. Hazal Bozyer. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
• Aksakal, Hasan. Türk Politik Kültüründe Romantizm. 2. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Balım, Ali. Destanlar ve Türküler. Ankara: Emek Basım, 1957.
• Beşikçi, Mehmet. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği. İstanbul: İletişim Yayınları, 2023.
• Beşikçi, Mehmet. Cihan Harbini Yaşamak ve Hatırlamak: Osmanlı Askerlerinin Cephe Hatıraları ve Türkiye’ de Birinci Dünya Savaşı Hafızası. 3. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınevi, 2024.
• Bilgin, Mehmet. Teşkilât-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
• Boddice, Rob. The History of Emotions. 2. Baskı. Manchester: Manchester University Press, 2023.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. 4. Baskı. İstanbul: Bilgesu Yayınevi. 2016.
• Bourke, Joanna. “The Emotions in War: Fear and the British and American Military, 1914–45”. Historical Research 74/185 (Ağustos 2001), 314-330.
• Bozkurt, Kenan. “Yüreği Vatan Aşkıyla Atan Bir Şâir: Yûsuf Hâlis Efendi ve Şehnâme-i Osmânî’si”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 20 (Mart 2019), 503-554.
• Çakır, Ömer. Türk Şiirinde Çanakkale Muharebeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2004.
• Çobanoğlu, Özkul. Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. 2. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2021.
• Dindar Negiş - Mehmet Beşikçi. “Muhasara, Muharebe, Manzume: Mehmed Fahri Paşa’nın Manzum Anılarında Balkan Harbi’nde İşkodra Kuşatması, 1912-1913”. Journal of Balkan and Black Sea Studies 14 (2025), 1-28.
• Dindar Negiş. Mehmed Fahri Paşa’nın Manzum İşkodra Târih-i Harbi Adlı Eserinin Edebî ve Tarihî Tahlil ve Tenkidi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Elçin, Şükrü. Halk Edebiyatına Giriş. 8. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Erkan, Mustafa. “Gazavatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ( Erişim 1 3 E ylül 2025).
• Ertaş, Mehmet Yaşar. “Bir Benlik İnşası Olarak Kendini Yazmak ve 18. Yüzyılda Sıradan Bir Osmanlı Kâtibinin Benlik Algısı”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi / The Journal of Ottoman Studies 64 (2024), 327-351.
• Gürman, Ferik Abdurrahman Nafiz. – Mirliva Kiramettin Kocaman. 1912-1913 Balkan Harbinde İşkodra Müdafaası. 2 Cilt. Ankara: Büyük Erkân-ı Harbiye Reisliği X. Şube Askerî Matbaa, 1933.
• Yüzbaşı Naci Efendi. Balkan Savaşı’nda Edirne Kuşatmasına Ait Harp Ceridesi. İstanbul: Alfa Kitap, 2013.
• Gökalp, Haluk. Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeştnâmeler. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Karahasanoğlu, Selim. “Ben-Anlatıları: Tarihsel Kaynak Olarak İmkanları, Sınırları”. Turkish History Education Journal 8/1 (2019), 211-230.
• Karahasanoğlu, Selim. “Hakir ile Fakir, Ben ile Biz: Osmanlı-Türk Toplumunda Kendini Anlatmanın Dayanılmaz Hafifliği”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi / The Journal of Ottoman Studies 64 (2024), 11-26.
• Kitapçı Bayrı, Buket. Diyar-ı Rum’ dan Hikâyeler: Hareketli Sınırlar, Değişen Kimlikler (13.-15. Yüzyıllar). Çev. Zeynep Rona. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2025.
• Komatsu, Kaori. Ertuğrul Faciası: Bir Dostluğun Doğuşu. Ankara: Turhan Kitabevi, 1992.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. 3. Baskı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1981.
• Köprülü, M. Fuad. Saz Şairleri. 3. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Kuzmics, Helmuth. “War and the Military.” Research Handbook on the Sociology of Emotion: Institutions and Emotional Rule Regimes. Ed.Helena Flam. Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 2024, 357-380.
• Levend, Agâh Sırrı. Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey Gazavatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1956.
• Levend, Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi I: Giriş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Lynn II, John A. “The Intersection of Military History and the History of Emotions: Reconsidering Fear and Honour in Ancien Régime Warfare”. British Journal for Military History 6/2 (2020), 23-40.
• Okay, Orhan. “Hâtırat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 1 6/445-449 ( erişim 1 3 E ylül 2025).
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. Çev. S. Postacıoğlu Banon. 5. Baskı. İstanbul: Metis, 2010.
• Plamper, Jan. The History of Emotions: An Introduction. Çev. Keith Tribe. Oxford: Oxford University Press, 2022.
• Parmaksız, Mehmet Nuri. Türk Edebiyatında Ağıt Yakma Geleneği ve Ağıt-Destanlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2010.
• Sarı, Mehmet. Gelibolulu Za’ îfî Muhammed - Gazavat-ı Sultan Murad Han: İnceleme (Ses Değişmeleri, Denzeşmeleri ve Uyumlar), Metin – Sözlük. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Sona, İbrahim - Dindar Negiş. “İstanbul’un İşgali’nden Lozan Barış Konferansı’na: Bıçakçızade İsmail Hakkı’nın Tarih-i Zafer’i”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1 9 ( 2023), 317–338.
• Şirin, İbrahim. “Osmanlı Kadın Ben-Anlatılarının Kadın Tarihi Çalışmalarında Kullanım Değeri”. Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies 64 (2024), 447-478.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Sergüzeştnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 13 Eylül 2025).
• Tekgül, Nil. “Duyguların Tarihi: Edebî Eser Olarak Osmanlı Belgelerine Yeni Bir Bakış Önerisi”. Edebiyat ve Duygular. Ed. Hazal Bozyer. İstanbul: Vakıf bank Kültür Yayınları, 2023, 17-35.
• Tulum, Muhammed Emir. “Manzum Fetihnâmelerin Tarihî Kaynak Değeri”. Kadim 5 (Nisan 2023), 1-17.
• Yılmaz, Gülay. “Janissaries in the Making: Coerced Labor and Chivalric Masculinity in the Early Modern Ottoman Empire”. Labor History 64/3 (Mart 2023), 238-255.