MÜHMEL TEFSİR ÖRNEKLERİNDEN OLAN FEYZÎ-İ HİNDİ’NİN SEVATİU’L-İLHAM VE MAHMUD HAMZA EFENDİ’NİN DÜRRÜ’L-ESRAR ADLI TEFSİRLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 18, 660 - 695, 28.07.2022

Mehmet Demirhan

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1105762

Öz

İlk dönemden günümüze kadar yazılan tefsirler çeşitlilik arz etmektedir. Bu çeşitlilik meşgul olduğu ilim sahasında olduğu gibi, benimsediği yöntemde de kendini göstermektedir.
Tefsir literatüründe çeşitlilik arz eden yöntemlerden biri de genelde edebi metinlerde başvurulan mühmele sanatının tefsirde uygulama yöntemidir. Mühmele sanatı, edebiyatta hazf konusunun bir dalı olup, sadece noktasız harflerin oluşturduğu kelime ve bu kelimelerden meydana gelen cümlelerle bir manayı ifade etme sanatıdır. Tefsir geleneğinde pek az rastlanılan ve örneği az olan bu yöntemi kullanarak Kur’an-ı Kerimi baştan sona tefsir etme ameliyesi Feyzî-i Hindi ile başlamış, Mahmud Hamza Efendi ile zirveye ulaşmıştır.
Bu çalışmamızda mühmelin kavram çerçevesi ele alınıp, çeşitli ilimlerde ifade ettiği anlamları incelenecek. Daha çok edebi metinlerde başvurulan bir yöntem olan mühmele sanatını tefsirde uygulayan Feyzî-i Hindi’nin tefsiri olan Sevatıu’l-İlham ve Mahmud Hamza Efendi’nin tefsiri olan Dürrü’l-Esrar karşılaştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mühmel, Hazf, Sevatıu'l-İlham, Dürrü'l-Esrar

Kaynakça

• Altın, Mehmet, “Mühmel Tefsir Üzerine Bir Değerlendirme”, Diyanet İlmi Dergi, 56/3, (Temmuz-Ağustos-Eylül, 2020): 653-676.
• Ansarı, Bazmee, “Feyzî-i Hindî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 12: 524-525, İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Arı, Hüseyin, Şam Müftüsü Mahmûd Hamza Efendi ve Cezaların İnfazına İlişkin Görüşleri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Ayyıldız Özer, Mine, Osmanlı Müfessirlerinden Mahmûd Hamza Efendi ve Tefsiri Dürrü’l-Esrâr, Doktora Tezi, Bayburt Üniversitesi, 2020.
• Baktır, Mustafa, “Mahmûd Hamza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 27: 365, Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• el-Baytâr, Abdurrezzak b. Hasen b. İbrahim el-Meydâni ed-Dımeşkî el-Haseni, Hilyetu’l-Beşer Fi Tarihi Karni’s-Salisi Aşer, I-III, Haz. Muhammed Behcet el-Baytar, Beyrut: Dar’s-Sadr, 1993.
• Birışık, Abdülhamit, Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• ----------------------, Hind Alt Kıtasında Urduca Tefsirler ve Ehl-i Kur’an Ekolü, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1996.
• Celâlî (Geçit), Molla Musa, Hâşiyetu Kenzi’l-Ebrar Ala’t-Tefsiri’l-Mühmel el-Müsemma Dürrü’l-Esrâr, I-II, İstanbul: Ravza yayınları, 2015.
• Durmuş, İsmail, “Hazif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 17: 122, İstanbul: TDV Yayınları, 1998. el-Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed, “hml”, Kitâbu’l-ʿAyn, thk. Mehdî Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî, 4: 56, Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• el-Ferfuri, Muhammed Salih b. Abdillah b. Muhammed Salih el-Ferfur el Haseni ed-Dımeşki, A’lâmu Dımaşk fi’l Karni’r-Râbii’l-Aşeri’l-Hicriyyi, Dımaşk: Dâru’l-Mellah, 1408/1987.
• el-Hâfız, Muhammed Muti‘ve Ebâza, Nizâr, Tarihu Ulemâi Dımeşk Fi’l-Karni’r-Rabii Aşer, I-II, Dımeşk: Daru’l-Fikr, 1986.
• el-Hatib, Abdullatif Muhammed, Mu’cemu’l-Kıraat, I-XI, Dımeşk: Daru Sa’diddin, 2000.
• el- Hısni, Muhammed Edib Âlü Takıyyuddin, Kitabu Müntehabati’t-Teravih Li Dımaşk, Beyrut: y.y., 1979.
• Feyz-i Nakuri, Eş-Şeyh Ebu’l Feyz-i, Sevâtıu’l-İlhâm Fî Tefsiri Kelâmi’l-Meliki’l-‘Allâm, I-VI, thk. Murteza eş-Şîrâzî, İran: el-Matbaat’u Yârân, 1417/1996.
• İbn-i Cinni, Ebu’l-Feth ‘Osman, el-Hasais, I-II, nşr. Muhammed ‘Ali en-Neccar, Beyrut, y.y., 1371/1952.
• İbn-i Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed Bin Mukerrem, “Hazf”, Lisânu’l-ʿArab, 2: 810, Kahire: Daru’l Mearif, ty.
• Mahmud Hamza Efendi, Unvânu’l-Esânid, thk. Muhammed Muti‘ el-Hâfız, Dımeşk: Dâru’l-Beşair, 1998. ----------------------, Delîlu’l-Kümmel ile’l-Kelimi’l-Muhmel, Beyrut: Daru’l-Muktebes, 2015.
• Matlub, Ahmed, Esalib Belağiyye, Kuveyt: Vekaletü'I-Matbu'at, 1980.
• el-Medenî, Ali Sadrettin Bin Ma‘sûm, Envâru’r-Rabî‘ Fî Envâ’i’l-Bedî‘, thk. Şâkir Hâdî, Necef: Matbaatu’n-Nu‘mân, 1968.
• Mücahid, Zeki Muhammed, A‘lâmu’ş-Şarkiyye, I-III, Beyrut: Daru’l-Garibi’l-İslami, 1415/1994.
• en-Nablusî, Abdulganî, Nefehâtü’l-Ezhâr Alâ Nesemâti’l-Eshâr, Beyrut: Âlemu’l-Kutub, ts.
• er-Râzi, Fahreddin, Mefatihu’l-Ğayb, I-XXXII, 1. Baskı, Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1971.
• ---------------------, Nihayetü’l-İcaz Fî Dirâyeti’l-İ‘câz, thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu, Beyrut: Dâru Sâdr, 2004.
• es-Senûsi, Muhammed (ö.1318/1900), er-Rıhletu’l-Hicaziyye, thk. Ali eş-Şenûfi, Tunus: y.y., 1398/1978.
• Serkis, Yusuf b. İlyan b. Musa, ed-Dımeşkî, Mu‘cemu’l-Matbûati’l-Arabiyye ve’l-Muarrebe, I-II, Kahire: y.y., 1928.
• eş-Şattî, Muhammed Cemîl b. Ömer b.Muhammed ed-Dımeşki, A‘yânu Dımeşk Fi’l-Karni’s-Salis-i Aşer, Dımeşk: Daru’l-Beşair, 1994.
• et-Tahânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfu İstilâhâti’l-Fünûn, İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984. ez-Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed Bin Abdillah, el-Burhân Fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire: Mektebetu Daru’t-Turas, t.y.
• Zeydân, Corci, Terâcimu Meşahiri’ş-Şark fi’l-Karni’t-Tasii‘ Aşere, I-II, Beyrut: y.y., t.y.
• Ziriklî, Hayreddin, A‘lâm: Kâmûsu Terâcim, I-X, Beyrut: Daru'l-İlm, 1390/1970.