Resm-i Mushafın İ‘câzı Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 18, 754 - 775, 28.07.2022

Lokman Şan

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1113047

Öz

Kur’ân âyetleri ilk olarak bizzat Hz. Peygamber’in direktifiyle (s.a.v.) çeşitli yazı malzemeleriyle vahiy katipleri aracılığıyla yazıya geçirilmiştir. Derli toplu ve bir kitap şeklinde yazılmayan bu âyetler daha sonra Hz. Ebû Bekir tarafından âyetlerin kaybolmasını önlemek amacıyla toplanmış ve bir kitap haline getirilmiştir. Hz. Osmân ise Hz. Ebû Bekir’in kitap haline getirdiği Kur’ân’ı çoğaltmıştır. Hz. Osmân’ın çoğalttığı mushaflar öteden beri yazı özellikleri açısından tartışma konusu olmuştur. Söz konusu tartışmaların tarihi eskilere dayanmaktadır. Bu çerçevede, mushafın imla özelliklerinin nereden geldiği, kelimelerin yazılış şeklinin Hz. Peygamber emri ve onayıyla olmak kaydıyla tevkîfî olup olmadığı, Kur’ân kelimelerinin doğru yazılıp yazılmadığı, Kur’ân’ın yazıldığı bu yazı şekline uymanın hükmü ve Kur’ân’ın başka yazı şekilleriyle yazılıp yazılmayacağı gibi meseleler ilmî tartışmalara konu olmuştur. Konuyla ilgili eserler kaleme alınmış, reddiyeler yazılmış ve çeşitli görüşler öne sürülmüştür. Bu tartışmaların ana nedeni hem Kur’ân âyetlerinin doğru bir şekilde muhafazası hem de kırâat farklılıklarının sonraki nesillere aktarılma çabasıdır. Bundan dolayı konu önem arz etmektedir. Kur’ân âyetlerinin doğru bir şekilde muhafaza edilmesi için âyetler ilk başlarda çeşitli yazı malzemelerine yazılmış, bu yazıların kaybolmasından endişelenerek Hz. Ebû Bekir tarafından toplanmış daha sonra okuyuş ihtilafları nedeniyle Hz. Osmân bu yazılardan istifade ederek istinsah çalışmalarını başlatmıştır. Uzun süre devam eden çalışmalar neticesinde istinsah edilen nüshalar farklı bölgelere gönderilmiştir. Tabiîn döneminde ise Kur’ân harfleri noktalama ve harekeleme işleminden geçmiştir. Sonraki dönemlerde ise Kur’ân’a vakf, hizb ve cüz işaretleri gibi birçok işaret konulmuştur. Bütün bu çalışmaların gayesi Kur’ân’ın insanlar tarafından düzgün ve hatasız bir şekilde okunmasıdır. İlk dönemlerde Kur’ân kelimelerinin yazıldığı şeklin birtakım sırlar ve işaretler içerdiğiyle ilgili herhangi bir kanıta rastlanmamaktadır. Geç dönemlerde ise Merrâküşî gibi bazı kişiler Kur’ân kelimelerinin değişik yazı özelliklerinin işaret ettiği dil ve kırâat anlamları üzerinde durmuştur. Son zamanlarda ise mushafların yazı biçiminin i‘câz yönünün olup olmadığı tartışması ivme kazanmıştır. Bu tartışmalar daha çok Kur’ân kelimelerinin yazı şeklinde birtakım sırlar ve mucizeler olduğu iddiası etrafında toplanmaktadır. Kur’ân yazısının tevkîfî olduğu savından yola çıkarak şekillenen bu görüşün öncüleri eserlerinde iddialarını desteklemek için çeşitli deliller öne sürmüştür. Bu iddialara göre yazı kurallarına aykırı bir şekilde yazılan bazı Kur’ân kelimelerinin işaret ettiği özel anlam ve sırlar bulunmaktadır. Söz konusu kelimelerdeki farklılık onların eksik veya fazla yazıldığı anlamına gelmez bilakis bu yazı şeklinin işaret ettiği birtakım anlamlar vardır ve bu anlamlara ulaşmak da herkesin yapabileceği bir şey değildir. Daha çok sofistik bir yaklaşımla şekillenen bu görüşlere cevaplar verilmeye çalışılmıştır. Biz bu çalışmamızda yaşanılan tartışmalar bağlamında Hz. Osmân’ın yazdırdığı mushafların yazı biçimi ve bu yazı biçiminin mucizevî bir yönünün olup olmadığı hususu üzerinde durmaya çalışacağız. Öncelikle eski ve yeni kaynakları tarayıp konu hakkında literatür çalışması yapacağız. Her görüş sahibinin görüşünü açık ve objektif bir şekilde mümkün olduğunca kendi eserinden ele almaya, titizlikle okuyucuya sunmaya özen göstereceğiz. Hem iddialarla ilgili hem de reddiye mahiyetindeki delillerini inceleyip bir sonuca varmak için gayret sarf edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Mushaf, İ’câz, Resm, Mu’ciz

Kaynakça

• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İntisâr li’l-Kur’ân. thk. Muhammed Usâm el-Kudât. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2001.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. 1 Cilt. Beyrût: Dâru ve Mektebetü Hilâl, 1988.
• Cühenî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed b. Mu‘âz. Kitâbü’l-bedî‘ fî ma‘rifeti ma rusime fî mushafi Osmân. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. 1 Cilt. Amman: Dâru ‘Ammâr, ts.
• Çetin, Nihad Mazlum. “Arap/Yazı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Dabbâ‘, Ali Muhammed. Semîru’t-tâlibîn fî resmi ve dabti’l-kitâbi’l-mübîn. Kâhire: y.y., 1. Basım, t.y.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Muhkem fî nakti’l-mesâhif. thk. İzzet Hasan. 1 Cilt. Şâm: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1986.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Mukni‘ fî resmi mesâhifi ehli’l-emsâr. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. 1 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. en-Nukat. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, B. y., t.y.
• Deylemî, Ebû Mansûr Şehredâr b. Şîrûye b. Şehredâr. el-Firdevs bi-meʾs̱ûri’l-hiṭâb. thk. Saîd b. Bessiunî Zaglûl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1986.
• Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Beyhakî. Şu’bü’l-îmân. thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2003.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Necâh. Muhtasaru’t-tebyîn li hicâi’t-tenzîl. 5 Cilt. Medîne: Mecma‘u’l-Melik Fehd, 2002.
• Ebû Şûfe, Ahmed Ömer. el-Mu’cizetü’l-Kur’âniye hakâiku ilmiye kâtia. Libyâ: Dâru’l-Kütübi’l-Vataniye, B. y., 2003.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Fedâilü’l-Kur’ân. thk. Mervân Atiye vd. 1 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1995.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/530-534. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Gânım Kaddûrî. Ebhâs fî ulûmi’l-Kurân. Ammân: Dâru Ammâr, 1. Basım, 2006.
• Gânim Kaddûrî. el-Müyesser fî ilmi resmi’l-mushaf ve dabtih. 1 Cilt. Cidde: Dâru Vakfi Advâi’ş-Şâtibiyye, 4. Basım, 2021.
• Gânim Kaddûrî. İlmü’l-kitâbeti’l-Arabiyye. 1 Cilt. Ammân: Dâru Ammâr, 1. Basım, 2004.
• Hamidullah, Muhammed. “San’atü’l-kitâbe fî ahdi’r-Resûli ve’s-Sahâbe”. Fikrun ve Fen 3 (1964), 21-27.
• Humsî, Naîm. Fikretü i’câzi’l-Kur’ân münzü’l-bi’seti’n-nebeviyye hatta asrina’l-hâdir. 1 Cilt. Suriye: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1980.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn. Târîhu Dımeşk. thk. Amr b. Garâme el-Umerî. 80 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, B. y., 1995.
• İbn Ebi Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş‘as es-Sicistânî. Kitâbü’l-mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. 1 Cilt. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1. Basım, 2002.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. es-Sâhibî fî fkhı’l-lügati’l-Arabiyye ve mesâilihâ ve süneni’l-Arabi fî kelâmihâ. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Mukaddimetü İbn Haldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru Yarub, 1. Basım, 2004.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1994.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, h 1414.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırâati’l-aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, B. y., 1960.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-Kurrâ. 3 Cilt. y.y.: Mektebetü İbn Teymiyye, 1. Basım, 1351.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed. Îdâhu’l-vakfi ve’l-ibtidâ’. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan. 2 Cilt. Dımeşk: Matbûâtü Macmai’l-Lügati’l-Arabiye, B. y., 1971.
• İbnü’l-Mübârek, Ahmed es-Sicilmâsî. el-İbrîz min kelâmi Seyyidî Abdilazîz edd-Debbâğ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2002.
• Kürdî, Muhammed Tâhir b. Abdulkadir. Târîhu’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Mustafa Muhammed Yağmur. 1 Cilt. Cidde: Matba‘atü’l-Feth, 1. Basım, 1946.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2004.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/mushaf#1
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr b. Ebi’l-Abbâs. Hicâü mesâhifi’l-emsâr. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 2007.
• Merrâküşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Osmân. Unvânü’d-delîl min mersûmi haṭṭi’t-tenzîl. thk. Hind Şelebî. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1990.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr. Kitâbu’l-kitâb. Kuveyt: Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, B. y., 1977.
• Müstağfirî, Ebü’l-Abbâs Ca‘fer b. Muhammed b. Mu‘tez. Fedâilü’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2008.
• Nâmî, Halîl Yahyâ. Aslü’l-hatti’l-Arabî. 1 Cilt. Kâhire: Matbaatü Bolbarbiye, 1. Basım, 1935.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ali Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1409.
• Nüveyrî, Ebû’l-Kâsım Muhibbüddîn. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâati’l-‘aşr. thk. Mecdî Muhammed. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-ʿArab. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, B. y., t.y.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-Sihâh. thk. Yûsuf Şeyh Muhammed. 1 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 5. Basım, 1999.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâli’l-ikrâ’. thk. Mervân el-Atiyye - Muhsin Harâbe. Beyrût: Dâru’l-Me’mûn, 1. Basım, 1997.
• Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. Edebü’l-imlâʾ ve’l-istimlâ. thk. Max Weisweiler. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1981.
• Siirdî, Molla Halîl b. Molla Hüseyin b. Molla Halid. Şerhu Diyâi Basîrati Kalbi’l-Arûf fi’t-Tecvîdi ve’r-Resmi ve Ferşi’l-Hurûf. Yazma Eser. 648: Süleymaniye Kütüphanesi, 648, 343.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Câmi‘u’l-kebîr. thk. Muhtâr İbrâhîm el-Hâic. 25 Cilt. Kâhire: el-Ezheru’ş-şerîf, 2. Basım, 2005.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fi ‘ulûmi’l-Kurân. 3 Cilt. Kâhire: el-Hey’etü’l-Misriyye’l-‘Amme li’l-Kitâb, B. y., 1974.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tabakâtü’l-huffâz. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1403.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi takrîbü’n-nevâvî. ed. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed Fâriyâbî. 2 Cilt. Riyâd: Dâru Tayyibe, B. y., t.y.
• Şakakî, Rihab Muhammed Müfid vd. Kur’an Tilavetinde Mükemmellik, 2014.
• Şemlûl, Muhammed. İ’câzu resmi’l-Kur’ân ve i’câzu’t-tilâve. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 4. Basım, 2012.
• Şenkîtî, Muhammed Habîbüllâh b. Abdillâh b. Mâyâbî. Îkâzu’l- a’lâm li vücûbi ittibâi’ resmi’l-mushafi’l-imâm. thk. Arthur Jeffery. Mısır: Matbaatü’l-Maâhid, 1. Basım, 1345.
• Tavîl, Seyyid Rızk. Madhal fî ‘ulûmi’l-kırâat. 1 Cilt. Mekke: Mektebetü’l-Feysaliyye, 1. Basım, 1985.
• Zencânî, Ebû Abdillah. Târîhu’l-Kur’ân. Kâhire: Müessesetü Hindâvî, B. y., 2016.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 3 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1957.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-A‘lâm kamûsu terâcimi li-eşheri’rricâl ve’n-nisâ. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kâhire: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.