Hanefîlerde Istıslah ve Makâsıdla İlişkisi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 20, 403 - 430, 28.07.2023

Ümmügülsüm Dakkak

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1263294

Öz

Hanefî Mezhebi’nde ıstıslah ve ıstıslahın makâsıd ile ilişkisini ortaya koymaya amaçlayan bu makalede, Hanefî âlimleri ıstıslah ve makâsıd ilişkisini özel bir mesele olarak ele almamış olsalar bile mezhebe dair eserlerde bu ilişkinin varlığını hatta Hanefî ulemasının usûllerinin bir parçası olduğunu gösteren deliller mevcuttur. Hanefî Mezhebine mensup âlimlerin ıstıslah delilini kullanırken aynı zamanda makâsıda da riayet ettiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada öncelikle maslahat ve makâsıd terimlerinin anlamları ve birbiriyle olan ilişkilerinden ve Hanefî Mezhebi’nde ıstıslahın asıl olarak kullanılmasından bahsedilerek, bu alanda bazı usûl alimlerinin görüşleri dile getirilmiştir. Mezhebin kitaplarında bahsi geçen, tamamı ıstıslahla ilgili ve ıstıslaha dair araştırmalardan oluşan altı madden (Mülâimu’l-mürsel, istihsan, örf veya âdet, sedd-i zerâʿi, nassın maslahat ile tahsisi ve kavâidi’l-fıkhiyye.) yola çıkılarak Hanefî Mezhebi’ne göre ıstıslahın tecellileri üzerinde durulmuştur. Ayrıca bu altı madde Hanefî ıstıslah teorisinin ve Mâliki teorisi ile olan benzerliğinin kurulduğu merkezdir. Son olarak, Hanefî furu fıkhından ıstıslahın ve makâsıdü’ş-şerîʿanın birbiri ile uygunluğunun gösterildiği örnekler zikredilerek araştırma tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Istıslah, Maslahat, Makâsıd, Hanefî Mezhebi.

الاستصلاح الحنفي ومعالمه المقاصدية

Öz

يستهدف هذا البحث إثبات أن الحنفية يأخذون بالاستصلاح ويقولون به وأنه جزء من أصولهم وإن لم يكونوا قد أفردوا ذلك في مبحث خاص من مباحث كتبهم أو مؤلفاتهم، وكذلك من أهداف البحث تبيين معالم مقاصدية الاستصلاح الحنفي وعمق صلة الاستصلاح الحنفي بمقاصد الشرع ومدى الارتباط بينهما، وقد عملت على ذلك من خلال تبيين مفاهيم البحث وهي المصلحة والمقاصد، ثم تحدثت عن حجِّيَّة الاستصلاح في المذهب الحنفي ولخَّصت ما ذُكِر من الأقوال في هذا المجال لقدماء الأصوليين ومعاصريهم، ثم تحدثت عن مظاهر الاستصلاح عند الحنفية من خلال ست نقاط (الملائم المرسل، والاستحسان، والعرف أو العادة، وسد الذرائع، وتخصيص النصوص بالمصلحة، والقواعد الفقهية)، وكانت هذه النقاط المركز الذي استبانت من خلاله نظرية الحنفية في الاستصلاح وتماثلها مع نظرية المالكية، وبعد أن بانت معالم الاستصلاح الحنفي أوضحت موضع اتصال هذه المظاهر بمقاصد الشريعة، وختمت البحث بذكر أمثلة من فروع الحنفية الفقهية تبيَّن من خلالها الاستصلاح الذي عمل به الحنفية ومدى صلته بمقاصد الشرع.

Anahtar Kelimeler

: الفقه. الاستصلاح، المصالح، المقاصد، المذهب الحنفي، الاستصلاح الحنفي، صلة المصالح بالمقاصد

Kaynakça

• Algül, Adnan. İzzüddîn b. Abdüsselâm’ın Maslahat Anlayışı, EKEV Akademi Dergisi, Kış 21/69, (2017) 1-29.
• Burhânî, Muḥammed Hişâm. Seddi’z-Zerâʾiʿ fî’ş-Şerîʿati’l-İslâmiyyeti. Dımeşk: Maṭbaʿatu el-ʿİlmiyye,1406/1985.
• Çelebî, Muḥammed Muṣṭafâ. Taʿlîlu’l-aḥkâm ʿarḍun ve taḥlîlun liṭarîḳati’l-taʿlîli ve taṭavvurâtihâ fî ʿuṣûri’l-içtihâdi ve’t-taḳlîdi. Kahire: Maṭbaʿatu’l-Ezher, 1367/1947.
• ed-Debûsî, ʿUbeydullah b. ʿUmer Ebû Zeyd. Taḳvîmü’l-edille fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk.: Ḫalil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2001.
• el-Bedevî, Yusuf Aḥmed. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati ʿinde İbn Teymiyye. Ürdün: Dâru’n-Nefâiʾs, 1421/2000.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullah Muḥammed b. İsmâʿîl. Ṣaḥîḥ el-Buḫârî. Beyrut: Dâr Ṭavḳ en-Necât, 1.Baskı, 1422/2001.
• el-Bûṭî, Muḥammed Saʿîd Ramaḍan. Ḍavâbıṭ el-Maslaḥa fî’ş-Şerîʿati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, t.y.
• el-Cüveynî, Ebû’l-Meʿâlî ʿAbdu’l-Melik b. ʿAbdillah. el-Burhân fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk.: Ṣalâḥ b. Muḥammed ʿUveyḍa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1.Baskı, 1418/1997.
• el-Fâsî, ʿAllâl. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati ve mekârimihe. Beyrut: Dârûl-ġarbi’l-İslâmi, 5. Baskı, 1414/1993.
• el-Ḥaṣkefî, Muḥammed b. ʿAlî. Derri’l-Muḫtâr Şerḥu Tenvîri’l-ebṣâr ve Câmiʿu el-Buḥârî meʿa ḥâşiyeti İbn ʿÂbidîn. Mısır: Maṭbaʿatu Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî ve evlâduhû, 1386/1966.
• el-İskenderî, Kemâleddîn İbn Humam ed-Dîn ve Emir Pâdişâh el-Ḥüseynî, Muḥammed Emin. Teysiru’t-Taḥrîr ʿalâ kitâbi’t-Taḥrîr fî Uṣuli’l-Fıḳh el-Câmiʿ beyne Iṣṭılâḥeyi’l-Ḥanefiyyeti ve’ş-Şâfiʿiyyeti. Mısır: Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 1351/1932.
• el-Ḳarâfî, Şihâbe’d-dîn Aḥmed b. İdrîs. Şerhu tenḳîḥi’l-fuṣûl. thk.: Ṭaha ʿAbdu’r-Raʾûf Saʿad. Beyrut: Şirketu eṭ-ṭıbâʿati’l-fenniyyeti el-mutteḥideti, 1. Baskı, 1393/1973.
• el-Kêsânî, ʿAlâaddîn Ebû Bekr b. Mesʿûd. Bedâʾiʿu’ṣ-Ṣanâʾiʿ. Beyrut: Dâr el-Kutubi’l-ʿilmiyye, 1406/1986.
• el-Yûbî, Muḥâmmed b. Aḥmed. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati’l-İslâmîyyeti ve ʿalâḳatuhâ bi’l-edilleti’ş-Şerʿiyyeti. Mekke: Dâru’l-hicreti li’n-neşr ve’t-tevzîʿ, 1.Baskı, 1418/1998.
• er-Reysûnî, Aḥmed. Naẓzriyyetu’l-Maḳāṣıdi ʿinde’l-İmâm eş-Şâṭıbî. Riyad: ed-Dâru’l-ʿâlemiyye li’l-kutubi’l-İslâmî, 2. Baskı. 1412/1992.
• es-Seraḫsî, Şemsu’l-Eimme Muḥammed b. Aḥmed. el-Mebsûṭ. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• eş-Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ. el-İʿtiṣâm. thk. Muḥammed eş-Şaḳîr, Saʿad Âl ḥamîd ve Hişâm es-Ṣînî. Mısır: Dâr ibn el-Cevzî, 1.Baskı, 1429/2008.
• eş-Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfaḳât. thk.: Meşhûr Âʾli Süleymân. Kahire: Dâr İbn ʿAffân, 1. Baskı, 1417/1997.
• eṭ-Ṭahâvî, Muḥammed b. Aḥmed b. Selâme. Şerḥu Meʿânî el-âs̱âr. thk.: Muḥammed Zehrî en-Neccâr, Muḥammed Seyyid Cêd el-Ḥak, Yûsuf el-Meraʿşilî. Ḳâhire: ʿÂlemu’l-Kutub, 1414/1994.
• et-Teftâzânî, Saʿduddîn Mesʿûd b. ʿUmer. et-Telvîḥ ʿalâ’t-tavḍîḥ limetni’l-tenḳîḥ fî Uṣuli’l-Fıḳh ve meʿahu et-tavḍîḥ fî ḥalli ġavâmiḍi’l-tenḳîḥ li Ṣadri’ş-Şer’iʿa el-Maḥbûbî. Mısır: Maṭbaʿatu Muḥammed ʿAli Ṣabîḥ ve Evlâduh, 1377/1957.
• eṭ-Ṭûfî, Süleymân b. ʿAbdu’l-Ḳavî. et-taʿyîn fî Şerḥi’l-Erbaʿîn. thk.: Aḥmed Ḥâc Muḥammed ʿUs̱mân. Beyrut: Müessesetu’r-Reyyân ve Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkiyye, 1419/1998.
• ez-Zerḳâ, Muṣṭafa. el-Medḫalu’l-Fıḳhiyyi’l-ʿâm. Dımeşk: Dâru’l-ḳalem, 2. Baskı, 1425/2004.
• ez-Zerkeşî, Ebû ʿAbdillah Muḥammed b. ʿAbdillah. el-Baḥru’l-Muḥîṭ fî Uṣuli’l-Fıḳh. Kahire: Dâru’l-Kutubî, 1414/1994.
• ez-Zuḥaylî, Vehbe Muṣṭafa. Uṣûl el-fıḳıhi’l-İslâmî. Dîmeşḳ: Dâr el-Fikr, 1. Baskı, 1406/1986.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Mustaṣfâ. thk.: Muḥammed ʿAbduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1413/1993.
• Ḫilâf, ʿAbdulvehâb. Maṣâdiru’t-teşrîʿi’l-İslâmî fîmâ lâ naṣṣa fîhi. Amman: Dâru’l-ḳalem, 6. Baskı, 1414/1993.
• İbn el-Humâm es-Sîvâsî, Kemâleddîn Muḥammed b. ʿAbdi’l-Vâḥid. et-Taḥrîr fî Uṣuli’l-Fıḳh el-Câmiʿ beyne Iṣṭılâḥeyi’l-Ḥanefiyyeti ve’ş-Şâfiʿiyyeti. Mısır: Maṭbaʿatu Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî ve evlâduhû, 1351/1931.
• İbn el-Humâm es-Sîvâsî, Kemâleddîn Muḥammed b. ʿAbdi’l-Vâḥid. Fetḥu’l- Ḳâdîr. Mısır: Maṭbaʿatu Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî ve evlâduhû, 1389/1970.
• İbn Emîr el-Hâc, Şemseddîn Muḥammed b. Muḥammed. et-Taḳrîr ve’t-Taḥbîr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Baskı, 1403/1983.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥüseyin Aḥmed. Muʿcem maḳâyîsu’l-luġati. thk.: ʿAbdusselâm Hârun. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hanbel, el-İmâm Aḥmed. Müsned. Kahire: Cemʿiyyeti’l-meknezi’l-İslâmî- Dâru’l-Minhâc, 1. Baskı, 1931/2010.
• İbn İbrâhîm, Ebû Yûsuf Yaʿḳûb. er-Red ʿalâ Siyeri’l-Evzâʿî. thk: Ebû’l-Vefâ el-Efġânî. Hindistan: Lecnetu İḥyâ el-Maʿârif en-Nuʿmâniyye, t.y.
• İbn Necîm, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Eşbâh ve’n-naẓâir ʿalâ meẕhebi Ebî Ḥânîfe en-Nuʿmân. Tahric ve Haşiye: eş-Şeyḫ Zekeriyya ʿUmeyrât. Beyrut: Dâr’ul-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1999.
• İbn ʿAbdisselâm, Ebû Muḥammed ʿIzzeddîn ʿAbdulazîz Ḳavâʿidu’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm. thk.: Ṭaha ʿAbdu’r-Raʾûf Saʿad. Kahire: Mektebetu’l-Külliyyât el-Ezheriyye, 1414/1993.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn. Reddu’l-Muḥtâr ʿalâ’d-derri’l-Muḫtâr. Mısır: Maṭbaʿatu Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî ve evlâduhû, 2. Baskı, 1386/1966.
• İbn ʿÂşûr, Muḥammed eṭ-Ṭâhir. Maḳāṣıdu’ş-Şerîʿati’l-İslâmîyyeti. thk.: Muḥammed el-Habîb b. el-Ḫûce. Katar: Vizâratu’l-evḳâf ve’ş-Şûʾni’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• Ḳaraḍâvî, Yusuf. es-Siyâsetu’ş-Şerʿiyye fî ḍavʾi nuṣûsi eş-Şerîʿati ve Maḳāṣıd. Kahire.
• Mevâfî, Aḥmed. eḍ-Ḍarar fî’l-Fıḳhi’l-İslâmî taʿrîfuhu envâʿuhu ʿalâḳâtuhu ḍavâbiṭuhu cezâuhu. Suudi Arabistan: Dâr ibn ʿAffân li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1418/1997.
• Muṣṭafa, İbrâhîm. ez-Ziyât, Aḥmed. Ḥâmid, ʿAbdulkâdîr. en-Neccâr, Muḥammed. el-Muʿcemu’l-vasîṭ. Kahire: Mecmaʿu’l-luġati’l-ʿArabiyye, t.y.