İbnü’l-Enbâri’nin Vakf ve İbtidâ İlmindeki Tercih Gerekçelerinin Analizi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 164 - 183, 15.07.2024

Israa Mahmood Eıd Eıd

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1434104

Öz

Vakf ve ibtida ilmi Kur’an ilimlerinden biridir. Kur’an-ı Kerim’in anlaşılması buna bağlı olduğundan onu okuyan ve okutan herkes için önemli bir ilimdir. İslami ilimler literatüründe bu değerli ilme dair telif edilmiş klasik ve modern birçok eser bulunmaktadır. Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed el-Enbârî’nin (ö. 328/ 940) Kitâbü Îzâhi’l-vakf ve’l-ibtidâ isimli eseri bu literatürün ilk örneklerindendir. Kitâbü Îzâhi’l-vakf ve’l-ibtidâ, vakf ve ibtida ilmindeki ilk kapsamlı eser sayılır ve yaptığı şerhler ve gerekçelendirmelerle öne çıkar. Bu araştırma İbnü’l Enbârî’nin söz konusu kitabındaki vakf ve ibtidâ ilmine dair kullandığı ıstılahları incelemeyi amaçlamaktadır. Yine bu çalışmada İbnü’l Enbârî’nin vakflar arasında tercih yaparken kullandığı, “daha iyi”, “daha güzel”, “bunu tercih ederim”, “tercihimiz budur”, “vakf yapılması güzeldir” gibi lafızlar da ele alınacaktır. Araştırmada, İbnü’l Enbârî’nin bu tercihlerini dayandırdığı gerekçeler de tespit edilmeye çalışılmış ve bu gerekçelerin en önemlilerinin şunlar olduğu ortaya çıkmıştır: Mütevatir ve şâz kıraatlere, tefsire, İmam Mushafına, hadis-i şeriflere, gramere, Arap dilinin aslına ve Kureyş lehçesine uygunluk. Bunun yanında çalışma neticesinde İbnü’l Enbârî’nin, Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin (ö. 248/ 862) vakflara dair tercihlerinin çoğuna karşı çıktığı, bu karşı çıkışı gerekçelendirdiği ve en-Nehhâs (ö. 338/ 949) ile Dânî’nin (ö. 444/ 1053) çoğunlukla İbnü’l-Enbârî’nin tercihlerine katıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Vakf, İbtidâ, İbnü’l-Enbârî, Kitâbü’l-Îzâh, Tercihler

تحليل علل اختيارات ابن الأنباري في الوقف والابتداء

Öz

علم الوقف والابتداء من علوم القرآن الكريم، وهو علم مهم لكل قارئ ومُقرئ، إذ به تُفهم معاني القرآن الكريم، وقد زخرت المكتبة الإسلامية بالكثير من المُصنفات قديمًا وحديثًا في هذا العلم الجليل، ومن أوائل هذه المُصنفات كتاب إيضاح الوقف والابتداء لمحمد بن القاسم أبو بكر بن الأنباري (ت 328هـ/940م)، وهو يُعدُّ أول مُصنَف موسع في علم الوقف والابتداء يتَّسم بالشرح والتعليل، وجاء هذا البحث ليُسلط الضوء على المصطلحات التي استخدمها ابن الأنباري في الوقف والابتداء في كتابه، وكذلك الألفاظ التي استعملها في الاختيار بين الوقوف مثل: أجود، أحسن، أختار، الاختيار عندنا، يحسن الوقف، وغيرها. كما سعى البحث إلى معرفة العلل التي بنى عليها اختياراته، والتي ظهر لنا من خلال التحليل أن من أبرزها: موافقة القراءات القرآنية المتواترة منها والشاذة، والتفسير، وخط المصحف العثماني، والحديث الشريف، والنَّحو، وأصل اللغة العربية، ولغة قريش. كما برز من خلال الدراسة ردُّه كثير من الوقوف التي اختارها أبو حاتم السجستاني، وتعليله ذلك الرد، وموافقة النَّحاس والداني له غالبًا في اختياراته.

Anahtar Kelimeler

الوقف, الابتداء،, كتاب الإيضاح،, ابن الأنباري،, اختيارات

Analyzing the Reasons Behind Ibn Al-Anbari's Choices in Waqf (pausing) and Ibtida' (beginning)

Öz

The science of "Waqf" and "Ibtida," as part of Quranic studies, is crucial for both Quran readers and reciters. It plays a pivotal role in understanding the meanings of the Quranic text. Islamic literature has accumulated numerous works on this subject, ranging from ancient to contemporary. One of the earliest and most comprehensive of these works is "I'adah al-Waqf wa al-Ibtida" by Muhammad ibn al-Qasim Abu Bakr ibn al-Anbari (d. 328 AH/940 AD). This book is considered the first comprehensive treatise on the science of "Waqf" and "Ibtida," characterized by detailed explanations and justifications. In this research, we delve into the terminology used by Ibn al-Anbari, exploring the words he employed in"Waqf" and "Ibtida" in his book. This analysis unveils the factors influencing his choices, including the harmonization of various Quranic readings, the exegesis of the Quran, the Uthmani script, Hadith literature, Arabic grammar, the origin of the Arabic language, and the dialect of the Quraysh. Furthermore, the study reveals the resonance between his selections and those made by other scholars such as Abu Hatim al-Sijistani (d. 248 AH/862 AD), accompanied by his justifications, and the frequent agreement with al-Nahhas (d. 338 AH/949 AD) and al-Dani (d. 444 AH/1053 AD) in their choices.

Anahtar Kelimeler

Waqf (pausing), Ibtida, Ibn Al-Anbari, Kitab Al-Izdihar, choices.

Kaynakça

• ed-Dani, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Müktefa fi'l-vakf ve'l-ibtida. thk. Cayid Zeydan Muhlif. Bağdad: Vizaretü'l-Evkaf ve'ş-Şuuni’d-Diniyye, 1983/1403.
• el- Ferra, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyad. Meani'l-Kur'ân. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1980.
• el-Hâkim, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Hamdûye, el-Müstedrek ‘alâ’s-Ṣaḥîḥeyn, thk: Mustafa Abdülkadir Ata, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• Enbârî, Muhammed b. Kasım, Îzâhû’l-Vakf ve’l-İbtidâ’, thk. Muhiddin Ramazan, Dımaşk, Matbuâtu Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, 1971.
• en-Nesâî, Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasânî, es-Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Firûzâbadî, Muhammed b. Yakup, el-Bulga fi Teracumi Eimmeti’n-Nahv ve’l-Luga, Dımaşk, Darû Sa‘duddin li’t-Tıbaa‘, 2000.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, thk. Beşşar Avvad Mâruf, Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslami, 2002.
• İbn Atiyye, Abdulhak b. Gâlip b. Abdurrahman. Maḥarreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kurân’il-‘Azîz, thk: Abdusselam Abduşşâfi Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1. Basım, 1422.
• İbn Ebû Ya'la, İbnü'l-Ferra Muhammed b. Muhammed. Tabakatü'l-Hanabile. Beyrut : Dârü’l-Ma’rife, [t.y.]
• İbnü’l Cezerî, Muhammed b. Muhammed, et-Temhîd fi İlmi’t-Tecvîd, thk. Ali el-Bevvâb, Riyad, Meketebetü’l-Meârif, 1985.
• İbnü’l-Cezerî, Muḥammed. Ġâyetu’n-nihâye fi ṭabaḳâti’l-ḳurrâ. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351.
• İbnü'l-Cezeri, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Cezeri ed-Dimeşkî, en-Neşru fi'l-kırââti'l-Aşer, thk.: Ali Muhammed ed-Dibeâ, er-Riyad: Mektebetu’r-Riyadi'l-Hâdise, 1 Basım, 1985.
• İsmail b. ibad, el-Muhit fi’l-luğa, thk. Muhammed Âl Yasin, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1994.
• Karar, İzzet Şehate, el-Vakfu’l-Kur’ânî ve eseruhu fi’t-tercih inde’l- Hanefiyye, Kahire: Müessesetü’l-Muhtar, 2003.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed, el-Kat‘u ve’l-İ’tinâf, thk. Abdurrahman el-Matrûdî, Suudî Arabistan, Dârû Âlemi’l-Kutup, 1992.
• Safakisî, Ali b. Muhammed, Tenbihu’l-Gafilîn ve İrşâdü’l-Cahilîn ammâ Yekâu‘ lehum mine’l-Hatai Hâle Tilâvetihim li Kitâbillahi’l-Mubîn, thk. Muhammed eş-Şâzilî, Tunus, Müessesâtü Abdi’l-Kerîm b. Abdullah Senedî, Abdülkayyum Abdülgafur, Safahât fi Uluumi’l-Kıraât, Mekke, el-Mektebetü’l-Emdâdiye, 1415.
• Şekakî, Rihab Muhammed, Hilyetü’t-Tilave fi Tecvîdi’l-Kur’an, Cidde, Mektebetü Revâiu‘l-Memleke, 2017.
• Üşmûnî, Ahmed b. Muhammed b. Abdülkerim. Menarü'l-hüda fî beyâni'l-vakf ve'l-ibtida. Kahire : Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evladuhu, 2008.
• Zehebî, Muḥammed Aḥmed. M`arifetü’l-ḳurrâi’l-kibâr `ala’ṭ-ṭabaḳâti ve’l-e`sâr. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-`İlmiyye, 1997.