Fıkıh-Tefsir İlişkisi Açısından Ahkâm Âyetlerinde Yorum Farklılıklarının Nedenleri

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 1 - 21, 15.07.2024

Hasan Demir

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1476507

Öz

Müslümanların gerek maddi gerekse manevi bütün problemlerde ilk müracaat kaynağı olan Kur’ân-ı Kerîm’in ibâdat, muâmelât, münâkehât ve ukûbât gibi fıkhî alanlarla ilgili hüküm bildiren âyetlerine en genel anlamda ahkâm âyetleri denilmektedir. Bunların kesin olarak sayısının kaç olduğu ihtilaflıdır. Zira sayının beş yüz olduğunu ifade edenler olduğu gibi iki yüz olduğunu ifade edenler de bulunmaktadır. İlk dönemlerden itibaren hüküm ihtiva eden âyetlerin tefsiriyle, müfessirler dışında özel olarak fukahâ da ilgilenmektedir. Dolayısıyla bu sahanın tefsir ve fıkıh ilminin ortak sahası olduğu söylenebilir. Bu minvalde hem müfessirlerin hem de fukahânın ahkâm âyetlerinin ifade ettiği manalar ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürdükleri ve bu görüşlerin bir kısmının da yer yer birbirinden farklılık arz ettiği müşahede edilmektedir. Nitekim Hz. Peygamber’in irtihalinden sonra sahâbe arasında da ahkâm âyetlerinin bir kısmının hangi manayı ihtiva ettiği hususunda ihtilâfların meydana geldiği ve aynı âyetlerle ilgili farklı fikirlerin ileri sürüldüğü bilinmektedir. İhtilâfların meydana geldiği sahâbeden ve tabiin neslinden itibaren müfessirlerin ve fukahânın hüküm içeren âyetlerin tefsirinde zaman zaman birbirinden farklı yorumlar yapmasında birçok faktörün etkin rolü bulunmaktadır. Kur’ân-Kerîm’in ve onun dili olan Arapçanın sahip olduğu ifade zenginliğinin de farklı yorumların ortaya çıkmasına zemin hazırladığı görülmektedir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi metodu kullanılarak ahkâm âyetlerinin farklı yorumlanmasında etkili olan birtakım sebepler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Tefsir, Ahkâm, Âyet, ihtilâf

أسباب اختلاف تفسير آيات الحكم من حيث العلاقة بين الفقه والتفسير

Öz

إن آيات القرآن، التي هي المصدر المرجعي الأول للمسلمين في جميع المشاكل المادية والروحية، والتي تعلن الأحكام على المجالات الفقهية مثل العبادة والمعاملات والمنجزات والعقبات، تسمى آيات حكم بالمعنى العام. العدد الدقيق لهذه المتنازع عليها. لأن هناك من يقول أن العدد خمسمائة ، وكذلك أولئك الذين يذكرون أنه مائتان. منذ الفترات الأولى ، كان مهتما بشكل خاص بتفسير الآيات التي تحتوي على الأحكام ، بصرف النظر عن المفسرين. لذلك ، يمكن القول أن هذا المجال هو المجال المشترك للتفسير والفقه. وفي هذا الصدد يلاحظ أن كلا من المفسرين والفقهاء طرحوا آراء مختلفة حول المعاني التي تعبر عنها آيات الحكم، وتختلف بعض هذه الآراء عن بعضها البعض من وقت لآخر. في الواقع ، من المعروف أنه بعد ردة النبي ، نشأت صراعات بين الصحابة بمعنى بعض آيات الحكم وطرحت أفكار مختلفة حول نفس الآيات. لعبت عوامل كثيرة دورا فاعلا في تفسير الآيات التي تحتوي على أحكام المفسرين والفقهاء من وقت لآخر في تفسير الآيات التي تحتوي على الأحكام ، في الصحابة حيث حدثت النزاعات ومنذ توليد التابعين. ومن الواضح أن ثراء التعبير عن القرآن ولغته، العربية، يمهد الطريق أيضا لظهور تفسيرات مختلفة. في هذه الدراسة ، باستخدام طريقة تحليل الوثائق ، وهي إحدى طرق البحث النوعي ، سيتم التأكيد على بعض الأسباب الفعالة في التفسير المختلف لآيات الحكم.

Anahtar Kelimeler

الشريعة الإسلامية, التفسير, الحكم, الآية, اختلاف

The Reasons for Different Interpretations Of Ahkam Verses In Terms Of The Relationship Between Fiqh And Tafsir

Öz

The verses of the Qur'ân al-kerîm, which is the first source of recourse for Muslims in all problems, both material and spiritual, that make judgements about jurisprudential fields such as worship, mu'alam al-malât, munâqahât and ukûbat are called ahkâm verses in the most general sense. The exact number of these verses is disputed. As a matter of fact, there are those who state that the number is five hundred as well as those who state that it is two hundred. Since the early periods, the exegesis of the verses containing judgements has been of special interest to the fuqaha in addition to the commentators. Therefore, it can be said that this field is the common field of tafsir and fiqh. In this respect, it is observed that both the commentators and the fuqaha put forward various views on the meanings expressed by the verses of ahkam and some of these views differ from each other from time to time. As a matter of fact, it is known that after the Prophet's decease, there were disagreements among the Companions about the meaning of some of the verses of ethics and different opinions were put forward about the same verses. Many factors have an effective role in the different interpretations of the verses containing judgements by the commentators and jurists from time to time since the generation of the Companions and the tabiin generation. It is seen that the richness of expression of the Qur'ân al-Karîm and its language, Arabic, paves the way for the emergence of different interpretations. In this study, document analysis method, one of the qualitative research methods, will be used to focus on some of the reasons that are effective in the different interpretations of the ahkam verses.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Tafsir. Ahkâm, verse, dispute

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-Meʿânî fî Tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-Sebʿi’l-Mesânî. ed. Ali Abdulbârî Atıyye. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 5. Basım, 2002.
• Bağiş, Mehmet. “Ahkâm Âyetlerinin Tefsîrinde Mezhebe Bağlılık (Beydâvî ve Nesefî Örneği)”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/23 (15 Aralık 2019), 630-655. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.597175
• Bakkal, Ali. “Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usülü”. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an Ve Tefsir Akademisi, 1. Basım, 2009.
• Bardakoğlu, Ali. “ÂM - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 2/552-553. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1989.
• Cerrahoğlı, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. ed. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Vizâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh et-Tâî en-Nîsâbûrî. et-Telhîs fi usûli`l-fıkh. thk. Abdullah Cevlem Neybâlî - Ömeri Beşir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 1/551-552. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1988.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 11/360-362. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1995.
• Durmuş, İsmail. “Harf - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 158-163. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Mecaz- TDV İslâm Ansiklopedisi”. 28/217-220. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l-Muhît. ed. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Ya‘lâ, Muhammed b. el-Hüseyn el-Ferrâ’. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübârekî. Riyad: b.y., 2. Basım, 1990.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib. Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403.
• Ensari, Abdurrahman. “Sebeb-i Nüzûlün Tesbit ve Tercih Kuralları”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (12 Mayıs 2015), 69-91.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşâfiî. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Güngör, Mevlüt. Kur’ân Tefsirinde Fıkhi Tefsir Hareketi ile İlk Fıkhi Tefsir. İstanbul: Bayrak Matbaası, 1. Basım, 1996.
• İbn Teymiyye, Ebi’l Abbas Takiyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mukaddime fî usûlİ’t-tefsİr. Beyrut: Daru Mektebeti’l-Hayat, 1980.
• İbnu’s-Sâʿâtî, Ebü’l-Abbâs Muzafferüddîn Ahmed b. Alî b. Tağlib el-Ba‘lebekkî el-Bağdâdî. Bedîʿu’n-nizâm: Nihâyetu’l-vusûl ilâ ʿilmi’l-usûl. ed. Saʿid b. Ġarîr b. Mehdî es-sulemî. Mekke: Câmi’atu Ummi’l-Kurâ, 1985.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. ed. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• İsnevî, Ebû Muḥammed Cemâluddîn. Nihâyetu’s-sûl Şerḥu Minhâc’ul-vuṣûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. el-İkdu’l-Manzûm fi’l-husûs ve’l-umûm. ed. Ahmet el-Hatim Abdullah. Mısır: Dâru’l-Kutubî, 1999.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-Zunûn. Bağdat: Mektebetüʼl-Müsennâ, 1941.
• Kiyâ el-Herrâsî, Ebü’l-Hasen Şemsülislâm İmâdüddîn Alî b. Muhammed et-Taberî. Ahkâmü’l-Kur’ân. ed. Mûsâ Muhammed Ali Abd Atiyye İzzet. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1405.
• Koca, Ferhat. “Has - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 16/264-267. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1997.
• Koca, Ferhat. “Mücmel - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 31/453-454. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2006.
• Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Atfeyş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâturîdî, Muhammed b. Muhammed Ebû Mansûr. Tefsîru’l-Mâturîdî (Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne). thk. Mecdî Bâslûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Alî Muhammed Mu‘avvad - ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• Molla Hüsrev, Muhammed el- Ferâmurz b. Ali. Mi̇rkâtü’l-Vusûl İlâ İlmi’l-Usûl. çev. Davut İltaş. İstanbul: Muallim Neşriyat, 1. Basım, 2019.
• Narol, Süleyman. Mezhep Mensubiyetinin Kur’ân’ı Anlamaya Ve Yorumlamaya Etkisi (eş’ariyye Ve Mu’tezile Örneği). Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Orhan, Fatih. Arap Dilinde Hurûfu’l-Meânî Ve Fıkhî İhtilaflardaki Rolü. Adana: Giriş Basımevi, 2014.
• Oruç, Ayşe Betül. “Hakiki ve Mecazi Yorumlar Bağlamında Sema ve Arza Canlılık Atfeden Ayetler”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (15 Mart 2021), 85-112. https://doi.org/10.51702/esoguifd.835082
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Cebâbir Feyyâz el-Alvânî. b.y.: Müesesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb et-Tefsîrü’l-kebîr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Reşîd Rızâ. Tefsîrü’l-Menâr. el-Heyetül-Mısriyye’l-Amme Lil-Kuttab, 1990.
• Sami, İsmetullah. İslam Hukuk Usulünde Mecaz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Sevgili, Hamit. İmam Buhari. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Sevgili, Mehmet Macit. “Elfâz Bahsi Kaynaklardan Hüküm Çıkarma (İstidlâl) Yöntemleri”. İslam Hukuk Usulü. ed. Mehmet Macit Sevgili. İstanbul: Beyan Yayınları, 2022.
• Soyarslan, Zeyneb. Tahâvî (ö.321/933) ve Cassâs (ö.371/981) Örnekliğinde İki Hanefî Ahkâm Tefsirinin Mukayesesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-meʾsûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Süyûrî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Mikdâd b. Abdillâh b. Muhammed b. el-Hüseyn es-. Kenzu’l-İrfân fi Fıkhı’l-Kur’ân. Tahran: el-Mektebetü’l-Murtadâviyye, 1373.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. El-İtkân fî ʿUlûmi’l-Kurʾân. ed. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. el-Heyetü’l-Mısriyye’l-Amme Lil-Kuttâb, 1974.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammedes-San‘ânî el-Yemenî. Fethu’l-Kadîr el-Câmiʿ Beyne Fenneyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye Min ʿilmi’t-Tefsîr. Beyrut: Daru İbn Kesir, 1. Basım, 1414.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Tahâvî, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kurʾân. ed. Sadettin Ünal. İstanbul: TDV Yayınları, 1. Basım, 1995.
• Ünver, Mustafa. Kur’an’ı Anlamada Siyâkın Rolü. Ankara: Sidre Yayınları, 1996.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1957.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafa. el-Vecîz fi Usuli’l-Fıkhi’l-İslâmî. Dımeşk: Dâru’l-Hayr, 2006.