Salih Baba Dîvanı’nda Dini Duygu Motifleri

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 120 - 147, 03.01.2025

Gülsüm Çoldur , Doç. Dr. Fatih Kandemir

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1565861

Öz

Tasavvuf ve tekke edebiyatının en önemli temsilcilerinden biri olan Tüfekçizade Salih Baba, XIX. yy’ın sonları ile XX. yy’ın başlarında yaşamış ve Pîr-i Sâmî (k.s.) ‘ye intisab ederek tasavvuf yoluna girmiş olan bir zattır. Salih Baba, Nakşbendiyye tarikatının Halidiyye koluna mensuptur. Salih Baba’nın tekkede bulunduğu sırada bir anda varidatla dolarak söylediği şiirlerden oluşan bir dîvanından başka günümüze değin ulaşan bir eseri bulunmamaktadır. Salih Baba’nın şiirleri üzerinde, tasavvuf alanında bazı çalışmalar yapılmış olmasına rağmen, din psikolojisi alan yazınında dîvanın taşıdığı dini duygu muhtevasını ortaya koyabilecek çalışmalar henüz yapılmış değildir. İşte böyle bir ihtiyaçtan hareketle bu çalışmada; Salih Baba’nın ölümünden sonra bir araya getirilen şiirlerinden oluşan dîvanındaki bazı şiirler ele alınarak bu şiirlerde dini duygunun tezahürleri incelenmiştir. Bu bağlamda, şiirlerde değinilmiş olan dini duygu motifleri, din psikolojisi ve tasavvuf psikolojisi literatüründen faydalanılarak irdelenmeye çalışılmıştır. Araştırmada dîvanda geçen korku, umut, şükür, sabır, haset, kibir, riya, ucb ve dedikodu gibi dini duygular ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, Dini duygu, Salih Baba, Dîvan

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımızı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimizi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimizi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımızı kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimizi beyan ederiz.

Motifs of Religious Emotions in Salih Baba's Divan

Öz

Tüfekçizade Salih Baba, one of the most important representatives of Sufism and lodge literature, lived between the late 19th century and the early 20th century and entered the path of Sufism by being affiliated with Pîr-i Sâmî (k.s.). Salih Baba belongs to the Halidiyye branch of the Naqshbandiyya sect. Salih Baba has no other works that have survived to the present day, other than a divan consisting of poems he sung as a result of filling suddenly divine inspiration while he was in the lodge. Although some studies have been carried out on Salih Baba's poems in the field of literature and Sufism, studies that can reveal the content of religious feelings carried by divan have not yet been carried out in the field of religious psychology. Based on such a need, in this study; Some of the poems in Salih Baba's Divan, which consists of his poems brought together after his death, were discussed and the manifestations of religious feeling in these poems were examined. In this context, the religious emotion motifs mentioned in the poems were examined using the literature on the psychology of religion and Sufi psychology. In the research, religious emotions such as fear, hope, gratitude, patience, envy, arrogance, hypocrisy, ecb and gossip, which are mentioned in the divan, were discussed.

Anahtar Kelimeler

Psychology of religion, Religious feeling, Salih Baba, Divan

Kaynakça

• Acar, Muhammet Cevat. “Tasavvuf Psikolojisinin Dindarlığın Tecrübî Boyutu Kapsamında Değerlendirilmesi ve Yeni Bir Tanım İhtiyacı” Artuklu Akademi Dergisi, 6/2, (2019), 209-213.
• Apaydın, Halil. Din Psikolojisi Terimler Sözlüğü. İstanbul: Erkam Yay, 2016.
• Ayten, Ali ve Sevde Düzgüner. Tasavvuf Psikolojisine Giriş İstanbul: Sufi Kitap, 2. Baskı 2019.
• Balcı, Selçuk. Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yay, 2017.
• Baltacı, Halil. “Ârif-i Ümmî İki Nakşibendî Şair: Erzincanlı Leblebici Baba (Şems-i Hayâl) ile Tüfekçizâde Salih Baba’nın Şiirlerinde Tasavvufî Düşünce”. Tasavvuf İlmi Ve Akademik Araştırma Dergisi, 22/43 (Ocak 2021), 14-35.
• Baltacı, Halil. “Erzincan’da Ârif-i Ümmî İki Şâir: Leblebici ve Tüfenkçizade Sâlih Baba Şiirlerinde Tasavvufî Düşünce”. İçinde Erzincan Tarihi, C. VII.cilt [Kültürel ve Sosyal Hayat (Biyografiler)]. Erzincan, 2020.
• Bayzan, Ali Rıza. Sûfî ile Tarapist Psikoterapiler ve Tasavvuf Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi. İstanbul: Etkileşim Yay, 2015.
• Budak, Selçuk. “Narsistik kişilik bozukluğu” Psikoloji Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay, 2017. Buhârî. “Edeb”, 57, 58.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara, Otto Yay, 2014.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gıybet”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV. Yay, 1996.
• Çağrıcı, Mustafa.“Hased”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yay, 1997.
• Çağrıcı, Mustafa “Kibir”. TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2022.
• Çağrıcı, Mustafa “Riya”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2008.
• Çağrıcı, Mustafa “Şükür”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2010.
• Çağrıcı, Mustafa “Ucb”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2012.
• Çoldur, Gülsüm. Salih Baba Divanı’nda Tasavvufî Düşünce. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sabah Gazetesi/ https://www.sabah.com.tr. “Dedikodu Ne Demek? TDK’ye Göre Dedikodu Sözlük Anlamı Nedir?”. Erişim 03 Ocak 2024. https://www.sabah.com.tr/tdk-anlami/dedikodu-ne-demek-dedikodu-tdk-sozluk-anlami
• Doğan, Ahmet. Salih Baba, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Şiirleri, Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Doğan, Mebrure. Dindarlık Sabır ve Psikolojik İyi Olma Arasındaki İlişkiler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Doğan, Mebrure. Sabır Psikolojisi-Pozitif Psikoloji Bağlamında Bir Araştırma (İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2016.
• Ekşi, Halil, ve Çınar Kaya. Manevi Yönelimli Psikoterapi ve Psikolojik Danışma. İstanbul: Kaknüs Yay, 2016.
• Fromm, Erich, Sahip Olmak ya da Olmak. çev Aydın. Arıtan İstanbul: Say Yay, 2019.
• Göcen, Gülüşan. Şükür Pozitif Psikolojiden Din Psikolojisine Köprü. İstanbul: Dem Yay., 2014.
• Güksel, Abdullah. Salih Baba Divanı’nda Mürid-Mürşid İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Gürses, İbrahim. Sufî Kişilik Psikolojisi Melâmiler Örneği Ankara: Hece Yay. 2. Baskı, 2020.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dersimiz.com/ https://www.dersimiz.com. “Başkasının gözündeki çöpü görür, kendi gözündeki merteği görmez.-atasözü açıklaması” Erişim 06 Ocak 2024. https://www.dersimiz.com/atasozleri-sozlugu/baskasinin-gozundeki-copu-gorur-kendi-gozundeki-mertegi-gormez-atasozu-12643
• “Hücûrât”, 49/12.
• Işıtan, İbrahim. Sûfî Psikolojisi Sülemî’ye Göre Sûfî Benlik Dönüşümü. İstanbul: Divan Kitap Yay., 2. Baskı. 2020.
• Kandemir, Fatih. “Umudu Yordayan Bazı Sosyo-Demografik Değişkenler ve Dindarlık-Umut İlişkisi” Trabzon İlahiyat Dergisi, 9/2,(2022),159-160.
• Kara, Mustafa. “Havf”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi., Ankara, 1997.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’da Gıybet Olgusu Bir Davranım Bozukluğu Olarak Dedikodu ve Korunma Yolları” İlahiyat Fak. Dergisi, 11/2, (2006),66-67.
• Kayıklık, Hasan. Din Psikolojisi Bireysel Dindarlık Üzerine. Adana: Karahan Kitabevi, 2019.
• Kayıklık, Hasan Tasavvuf Psikolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Kılıç, Mahmut Erol. Sûfî ve Şiir Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: İnsan Yay, 11. Baskı. 2014.
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 170-189.
• Kızılgeçit, Muhammed. Din Piskolojisinin 300’ü. Ankara: Otto Yay, 2020.
• Kızılgeçit, Muhammed Din Psikolojisinin 100’ü. Rize: Otto Yay, 2020.
• Kızılgeçit, Muhammed. Din Psikolojisinin 200’ü. Ankara: Otto Yay, 2020.
• “Kil u kâl”, 03 Ocak 2024. https://lugat.osmanlica.online/ Kimter, Nurten Dinî İnanç, İbadet ve Dua’nın Umutsuzlukla İlişkisi (İstanbul: Kriter Yayınevi, 2012).
• Koçak, Ali, ve Hasan Kayıklık. “Duygular Bağlamında Din Duygusu ve Dinî Duygular”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,19/2, (2019),698.
• Kuyumcu, Fehmi. Erzincanlı Tüfekçizade Salih Baba Divanı (Rabıta-ı Nakşi Hayalî). Ankara: Gaye Matbaası, 1979.
• Nesâî. “Cihad”, 8.
• Peker, Hüseyin. Din Psikolojisi. Samsun: Aksiseda Matbaası, 2000.
• Râzî, Ebubekir Ruh Sağlığı çev. Hüseyin Karaman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• “Sabır”. İçinde Sabır, 23 Aralık 2023. https://sozluk.gov.tr/.
• Sayar, Kemal. Sufi Psikolojisi. İstanbul: Kapı Yayınları, 2021.
• Sayın, Esma. Tasavvuf Terapisi. İstanbul: Nesil Yayınları, 2014.
• Schimmel, A İslam’ın Mistik Boyutları. çev S. Özkan İstanbul: Kırkambar Kitaplığı, 2004.
• Tekin, Nagehan. Salih Baba Divanı’nda Tasavvufi Kavramlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uludağ, Süleyman. “Ma’rifet-i Nefs”. TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2003.
• Uludağ, Süleyman “Recâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara:2007.
• Yavuz, Kerim. Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi. İstanbul: Boğaziçi Yay, 3. Baskı, 2012.
• Yavuz, Kerim. “Yunus Emre’nin İç Benine Dini ve Psikolojik Yaklaşımlar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9, (Haziran 1990).