THE PERFECT HUMAN in TURKISH FUTUWWAT-NĀMAS: SOCIAL and SPIRITUAL MATURATION from THE AKHISM PERSPECTIVE

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 18, 288 - 313, 28.12.2024

Güldane Gündüzöz , Hatice Pehlivanlı

Öz

The futuwwa organization is one of the religious-Sufī bodies that have contributed to the transmission of Islamic culture to future generations. The futuwwat-nāmas, reflecting this organization in Anatolia, not only established the principles of the Akhi order, founded in the 13th century but also guided its members. These treatises were predominantly written in Arabic and Persian in line with the scholarly tradition of the time in which they were created. However, since they were intended for the Turks living in Anatolia, they were later written in Turkish and transferred to the present day as hand-written copies. The purpose of this study was to analyse this Sufī and ethical perspective in the Turkish futuwwat-nāmas, characterised by a Sufī focus that helped shape Akhism. It aimed to investigate the Akhīs’ manners and customs, their moral and vocational education, as described in the futuwwat-nāmas, based on the perfect human being. Being the ultimate objective of Sufī education, the perfect human being (al-insān al-kāmil) exhibits all the divine names and attributes at every level. The perfect human being is the caliph of Allāh Taʿala, who imposed duties on him. The results of the study indicated that futuwwat, as an attribute of Allah, passed on to all prophets beginning with Adam to the last one, and reached its perfection in Prophet Muhammad. Futuwwat-nāmas aimed to raise a human being evidenced by the prophets mentioned in the Qur’anic parables and etiquette created by the Sunnah. Starting with Adam and continuing with other prophets, acquiring a profession was included in the manners of futuwwat as a means of halal income in the spiritual journey.

Anahtar Kelimeler

: Tasawwuf, Futuwwa, Akhism, Turkish Futuwwat-nāmas, the Perfect Human (al-Insān al-Kāmil)

TÜRKÇE FÜTÜVVETNÂMELERDE İNSAN-I KÂMİL: AHİLİK PERSPEKTİFİNDEN TOPLUMSAL ve MANEVİ OLGUNLAŞMA

Öz

İslam kültürünün gelecek nesillere taşınmasına katkı sağlayan dinî ve tasavvufî kurumlar arasında fütüvvet teşkilatı da yer almaktadır. Teşkilatın Anadolu’ya yansıması olarak 13. yüzyılda kurulan Ahiliğin ilkelerini belirleyen ve müntesiplerine yol gösteren eserler fütüvvetnâmelerdir. Bu risaleler kaleme alındıkları dönemdeki ilmî gelenek gereğince başta Arapça ve Farsça olarak yazılmıştır. Fakat Anadolu’da hitap edilen kesimin Türkler olması nedeniyle sonradan Türkçe olarak yazılmış, istinsah edilerek günümüze aktarılmıştır. Bu çalışmanın amacı, tasavvufî içeriğe sahip olan ve Ahiliğe yön veren Türkçe fütüvvetnâmelerdeki kâmil insan anlayışının incelenmesidir. Fütüvvetnâmelerde ifade edilen fütüvvet ehlinin adap-erkânı, ahlaki ve mesleki eğitimlerinin örnek kişilik insan-ı kâmil çerçevesinde ele alınması çalışmanın hedefi durumundadır. Tasavvufî eğitimin gayesi olan insan-ı kâmil, her mertebedeki ilahi isim ve sıfatların tecelli yeridir. İnsan-ı kâmil, Allah Teâlâ’nın emaneti kendisine yüklediği halifesidir. Elde edilen bulgular neticesinde fütüvvet, Allah’ın sıfatı olarak Âdem’den Hâtem’e bütün peygamberlere geçmiş, Hz. Peygamber’de kemale ermiştir. Fütüvvet geleneğinde Kur’an kıssalarında adı geçen peygamberler ve sünnetle delillendirilerek oluşturulan adap-erkân ile insan-ı kâmil yetiştirmek esastır. Hz. Âdem’le başlayan ve diğer peygamberlerde devam eden meslek edinmek, seyrü sülûkta helal kazancın vesilesi olarak fütüvvet erkânı içerisinde yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Fütüvvet, Ahilik, Türkçe Fütüvvetnâmeler, Kâmil İnsan

Kaynakça

• Abdülgani, Muhammed b. Seyyid Alauddin. Mecmuatu’r-resail: Fütüvvetname 2. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma, 080 MECr V.1C.1, 50a-56a vr. (114 vr). Erişim 12 Kasım 2022. http://yazmalardivinity.ankara.edu.tr/yazmalar/38192_14-1270682.pdf
• Alper, Serap. “Aşçılık Ri̇salesi̇ (Risale-i Aş-Fezli̇k)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 6/4 (2017), 2027-2066.
• Alper, Serap. “Risale-i Kaçacılık (Çömlekçilik Risalesi)”, Türkiyat Mecmuası, 27/1, (2017), 15-32.
• Alper, Serap. “Risâle-i Sâbûn-gerlik”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 3/1 (Bahar 2016), 45-69.
• Altuner, Nuran. “Süleymaniye Kütüphanesinde Üç Yazma Fütüvvetnâme”. ed. M. Fatih Köksal. 1/79-99. Kırşehir: G. Ü. Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi, 2005. 79-99.
• Anadol, Cemal. Türk-İslâm Medeniyetinde Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları, 1991.
• Arslanoğlu, İbrahim. “Fütüvvetnameler ve Bir Fütüvvetname”. I. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu (12-13 Ekim 2004), ed. M. Fatih Köksal. 1/101-118. Kırşehir: G.Ü. Ahilik Kültürü ve Araştırma Merkezi 2, 2005.
• Attar, Ferîdüddîn. Tezkiretü’l-Evliya. sad. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Aydın, Mehmet S. “İnsân-ı Kâmil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aykaç, Mehmet. “17. Yüzyıl Arnavutluk/Elbasan’da Bir Fütüvvetnâme Örneği”. İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 10/3 (2021), 2473-2493.
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. “Mevlana’ya Göre İnsanın Mahiyeti ve Kâmil İnsan Olma”. Erdem 50 (01 Nisan 2008), 1-14.
• Bayar, Muharrem. “Arşiv Vesikalarına Göre Bolvadin’de Ahi Teşkilatı ve Bir Ahi Şeceresinin Tanıtımı”. I. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu (12-13 Ekim 2004). ed. M. Fatih Köksal. Kırşehir: G.Ü. Ahilik Kültürü ve Araştırma Merkezi, 2005, 1/129-161.
• Bayram, Mikail. “Anadolu Selçukluları Zamanında Kayseri’de Evhadi Dervişler”. ed. Ali Aktan vd. III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmalan Merkezi, 2000. 43-55.
• Bayram, Sadi. “Ahîli̇k ve Bi̇r Ahî Şeceresi̇”. Belleten 58/222 (1994), 295-310.
• Burgazi, Yahya b. Halil b. Çoban. Fütüvvetname. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma, 297.7 BURf V.1C.1, 172 vr. Erişim 12 Mart 2022. http://yazmalar-divinity.ankara.edu.tr/yazmalar/36385_14-1269497.pdf
• Cevdet, Muallim. İslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği: İbn-i Battuta’ya Zeyl. çev. Cezair Yarar. İstanbul: İşaret Yayınları, 2008.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1997.
• Çağrıcı, Mustafa. “Cömertlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çelik, Aysun. “Müelli̇fi̇ Meçhul İki̇ Fütüvvet-Nâme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 104 (Aralık 2022), 91-107.
• Çetinkaya, Yalçın. “Mevlevî düşüncesinde ney ve insân-ı kâmil sembolizmi”. Rast Müzikoloji Dergisi 7/Yaz Sayısı 1 (23 Ağustos 2019), 1979-1992.
• Çubukçu, Hatice. “Nişâbur Ekolüne Mensup Hanım Sûfilerde Görülen Fütüvvet ve Melâmet Anlayışı”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 9 (Bahar 2017), 97-115.
• Dâî. Fütüvvetname (Manzum). İstanbul: Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, Y004, 1b-171a. Erişim 11 Mart 2022. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/Y004.pdf
• Demirci, Mehmet. “Ahili̇k’te Tasavvufî Boyut: Fütüvvet”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 7 (1992), 83-90.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Mârifetnâme, sad. Faruk Meyan. İstanbul: Veli Yayınları, 1400/1981.
• Fütüvvetname 1. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, MC_Yz_K_0382, 148 yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Fütüvvetname 2. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1305_01, 1-6a yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Fütüvvetname 3. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1311_01, 1-59a yk. Erişim 25 Haziran 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Fütüvvetname 4. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1229, 54 yk. Erişim 27 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Fütüvvetname 5. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1766, 19 yk. Erişim 26 Nisan 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Fütüvvetnâme Mecmuası: Fütüvvetnâme 1. Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma Eserler, Y003.04, 120b-132b. Erişim 11 Mart 2022. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/Y003.04.pdf
• Fütüvvetnâme Mecmuası: Fütüvvetnâme 2. Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma Eserler, Y003.04, 132b-145a. Erişim 11 Mart 2022. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/Y003.04.pdf
• Fütüvvetnâme Mecmuası: Fütüvvetnâme 3. Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma Eserler, Y003.04, 145a-156a. Erişim 11 Mart 2022. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/Y003.04.pdf
• Fütüvvetnâme Mecmuası: Fütüvvetnâme 4 (Hoca Cân Bursevî Fütüvvetnâmesi). Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma Eserler, Y003.04, 156a-168b. Erişim 11 Mart 2022. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/Y003.04.pdf
• Fütüvvetnâme Mecmuası: Fütüvvetnâme 5. Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma Eserler, Y003.04, 168b-179a. Erişim 11 Mart 2022. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/Y003.04.pdf
• Fütüvvetname-i esnaf. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_0739_01, 1b-42a. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Fütüvvetname-i tac-ı muarrifi. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1662, 20 yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Gökçe, İsmail. Yahya b. Halil Çoban Birgivî Fütüvvetnâme (İnceleme-Metin-Dizin). Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Burgâzî ve Fütüvvet-nâme’si”. Türkiyat Mecmuası, 76-160.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Fütüvvet-Nâme-i Şeyh Seyyid Huseyn İbni Gaybî”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955), 73-126.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 11/1-4 (1950 1949), 6-354.
• Gündüzöz, Güldane. “Fütüvvetnâmelerde Örnek İnsan Modeli”. ed. Ethem Cebecioğlu vd. Kalem Neşriyat 2 (03 Mayıs 2017), 284-296.
• Gürel, Rahşan. Razavî’nin Fütüvvet-nâmesi (Fütüvvet-nâme-i Kebir veya Miftâhü’d-Dekâyık fî Beyâne’l-Fütüvveti ve’l-Hakâyık). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Herevi, Ebu İsmail Abdullah b. Muhammed el-Ensari (397-481 H.) el-. Fütüvvetname. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1200_02, 5b-28a yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Hoyi, Muhammed b. Ala ed-din Hüseyin el-. Fütüvvetname . İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_0816. 2a-44a yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Kanar, Mehmet. Arap Harfli Alfabetik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Kasır, Hasan. “Türk Edebiyatında Fütüvvet-nâmeler ve Esrâr Dede Fütüvvet-nâmesi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (Erzurum 1993), 107-130.
• Kâşânî, İzzeddîn. Tasavvufun Ana Esasları (Misbâhu’l-Hidâye ve Miftâhu’l-Kifâye). çev. Hakkı Uygur. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2010.
• Kayserî, Dâvud el-. Tasavvuf İlmine Giriş. çev. Muhammed Bedirhan. İstanbul: Nefes Yayınları, 2013.
• Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kitab-ı futuvvetname ve erkan-ı tarikat. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE_Yz_1296, 1b-11b. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Köksal, M. Fatih- Ayçiçeği, Bünyamin. İki Fütüvvetnâme: Sabuncuoğlu Şerefeddîn-Bursalı Hoca Cân Fütüvvetnâmesi. Ankara: Esnaf, Sanatkârlar ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, 2020.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 1976.
• Kurân Yolu. Erişim 26 Aralık 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kuşeyrî. Risale-i Kuşeyrî (Tasavvufun İlkeleri). çev. Tahsin Yazıcı. 2 Cilt. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1978.
• Küçük, Sezai. “Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Tasavvufî Fütüvvet Risâlesi: ‘Ki̇tâbu’l-Fütüvvet’”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000), 137-165.
• Mecmuatu’r-resail: Fütüvvetname 1. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma, 080 MECr V.1C.1, 1a-50a vr. Erişim 12 Kasım 2022. http://yazmalardivinity.ankara.edu.tr/yazmalar/38192_14-1270682.pdf
• Mekkî, Ebû Talîp el-. Kûtu’l-Kulûb (Kalplerin Azığı). çev. Yakup Çiçek-Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2. Basım, 2003.
• Mermer, Kenan. “Bir zamirin İçinden Doğan Dünya: Nûr-ı Muhammedî Kavramının Edebiyata Sirayaetine Bir Bakış”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 31 (2023), 460-476.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvetnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/264-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Radavî (930-1524?), Abdülganî Muhammed b. Alâuddîn el-Hüseynî er-. Fütüvvetnâme-i Tarikat: Alevî Bektâşî Klasikleri. haz. Osman Aydınlı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Razavi, Mehmed b. Ala ed-din Hüseyin. Miftah ed-dekayık fi beyan el-futuvvet ve’l-hakayık 1. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, MC_Yz_K_0230, 47 yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Razavi, Mehmed b. Ala ed-din Hüseyin. Miftah ed-dekayık fi beyan el-futuvvet ve’l-hakayık 2. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, Bel_Yz_K.000179, 109 yk. Erişim 16 Mart 2024. https://sayısalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt
• Razavî, Seyyid Muhammed bin Alâaddin el-Hüseyin er-. Fütüvvet-nâme-i Kebîr Fütüvet-nâme-i Kebir (Miftahü’d-Dekâik fî Beyâni’l-Fütüvve ve’l-Hakâik). ed. Sadullah Gülten vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. XIII-XVI Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnâmelere Göre Dinî İnanç Motifleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Şen, Adil. Kitâb-ı Sakka: Sakalar El Kitabı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Taeschner, Franz. “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”. çev. Fikret Işıltan. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (Ekim 1953), 3-32.
• Taeschner, Franz. “İslâm’da Fütüvvet Teşkilâtının Doğuşu Meselesi ve Tarihî Ana Çizgileri”. çev. Semahat Yüksel. Belleten 36/142 (1972), 203-236.
• Tanrıkorur, Barihüda. “Mevleviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Torun, Ali. “Müellifi Meçhul Bir Fütüvvet-nâme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 40 (Güz 2006) 133-148.
• Torun, Ali. “Selmân-ı Pâk Fütüvvet-Nâmesi”. Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2000), 9-24.
• Torun, Ali. Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-nâmeler (Üzerine Bir İnceleme). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Uludağ, Süleyman. “Fütüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.